گرچه اصطلاح «وجدان» و نام گذارى اين نيروى مرموز درونى به اين نام، در بيانات پيشوايان بزرگ دين نيامده؛ ولى با تعبيرهاى زنده تر ديگرى از آن ياد شده است؛ مثلا: قرآن مي فرمايد: «سوگند به روز قيامت * و سوگند به [نفس لوّامه] و وجدان بيدار و ملامت گر». یا امام علي(ع) در کلامی می فرمایند: «كسى كه كوشش نكند تا از درون وجودش واعظى پيدا كند كه او را اندرز دهد و زاجرى كه او را از كار بد باز دارد، اندرز و منع ديگران در وجود او اثر ندارد!» و ...

نقش «وجدان» در «هدايت اجتماعات بشرى» ناكافي و ناكارآمد است؛ چون از يك طرف اكثريت مردم جهان در انواع محروميت ها به سر مى برند و از طرف ديگر كشمكش هاي سياسى دولت هاي زورمند به اكثر كشورها گسترش يافته و يه اين خاطر دود آن به چشم همه مى رود! آرى همين مسائل است كه زمينه را براى در هم كوبيدن وجدان و خاموش ساختن نداى آن فراهم مي سازد و باعث مي شود كه وجدان نتواند اجتماعات بشري را هدايت و رهبري نمايد.

گاه مي شود آدمي بر سر «وجدان» خود كلاه مي گذارد و او را گول مي زند. مثلا: وقتى به بسيارى از افراد مى گوييم: چرا دزدى مى كنيد؟ مى گويند: كى در اين مملكت دزد نيست؟! گاهي اين گونه عذرهاى بى اساس براى فريب دادنِ وجدان خود است. مى خواهد به اين وسيله وجدان خود را گمراه و فعّاليّت هاى ناراحت كننده آن را خاموش سازد تا از شرّ محاكمه وجدان راحت شود. البته خودش هم باطل بودنِ اين عذرها را مى داند؛ اما براى كلاه گذاردن بر سر وجدان، اين تشخيص را در اعماق قلب مخفى مى سازد تا به گوش وجدان نرسد.

گرچه «وجدانِ بيدار» در وجود ما يك عامل مؤثّرِ معنوى است و مى تواند تا حدودي اعمال ما را كنترل كند؛ ولى آن چنان كه بايد باشد نيست؛ بلكه بسيار اتّفاق افتاده كه در كشاكش وجدان و ساير اميال و غرايز(خودخواهى، جاه طلبى، شهوت جنسى و ...) وجدان شكست خورده و عقب نشينى كرده است. افرادى كه براى اندوختنِ ثروت هاى بى حساب، دست به تقلّب و تزوير در تمام نيازمندى هاى مردم مى زنند و از اين راه جان عدّه اى را به خطر مى اندازند، ممكن است وجدان هم داشته باشند؛ ولى مسلّماً يك وجدانِ شكست خورده كه در برابر علاقه مُفرِط به ثروت، عقب نشينى مى كند.

وجه مشترك «وجدان» با «مذهب» در موضوع «نظارت در اعمال و رفتار» انسان هاست؛ اما به چند دليل فعّاليّت وجدان، ضعيف تر از تأثير و نفوذ مذهب است: 1. وجدان ضمانت اجرايى كافى ندارد. 2. امكان گمراه شدن وجدان وجود دارد. 3. امكان فريب خوردن وجدان وجود دارد. 4. نظارت وجدان جنبه عمومى ندارد. 5. با تكرار گناه، تأثير وجدان كم مي شود.

از نظر نظارت و كنترل اجتماع، وجدان دچار نارسايى هايي هست؛ در حاليكه اثر ايمان و عقايد مذهبى صحيح در كنترل اعمال و گفتار انسان به مراتب بيش از تأثير وجدان است. علاوه بر اين، تعليمات پيامبران بزرگ خدا، تأثيرات ديگرى نيز در تكامل فرد و اجتماع ـ غير از مسئله نظارت بر اعمال ـ دارد كه تأثير وجدان از اين نظر در برابر آن صفر است. نظارت وجدان، نارسايى هايى دارد كه هيچ يك از آنها در حكومت عقايد مذهبى ديده نمى شود. به همين دليل تأثير عقايد مذهبى، عميق و ريشه دار و تأثير وجدان، ضعيف است.

شكى نيست كه انسان ها از نظر قدرتِ وجدان، يكسان نيستند. افراد بسيارى ديده شده اند كه به ظاهر در شرايط مساوى پرورش يافته اند اما از نظر قدرت و ضعفِ وجدان متفاوتند؛ يعنى در برابر پيشامدهاى گوناگونى كه با وجدان ارتباط دارد، عكس العمل هاى مختلفى نشان مى دهند. حقيقت اين است كه حكومت «وجدان» همانند حكومت هاى خودمان، لايق و نالايق، ضعيف و قوى و با كفايت و بى كفايت دارد.

تشبيه «وجدان» به يك «قاضى عادل» از بعضى جهات صحيح است؛ ولى يك عيب بزرگ دارد و آن اينكه: قاضى وجدان برخلاف ساير قاضى ها، هيچ گونه اطلاعات علمى از خود ندارد و بايد در تشخيصِ نيك و بد به عقل مراجعه كند. به عبارت ديگر: وجدان يك نيروى ادراكى نيست. ادراكات تنها به وسيله عقل صورت مى گيرد؛ ولى به محض اينكه انسان به كمك عقلِ خود، خوبى و بدى چيزى را تشخيص داد، نيروى مرموز وجدان از جا بر مى خيزد انسان را به خوبى هايى كه عقل شناخته تشويق و از بدى ها منع مى كند. پس اگر عقل در تشخيص نيك و بد اشتباه كند، وجدان هم به دنبال او گمراه مي شود!

وضع محيط و آداب و رسوم نقش مهمّى در قضاوتِ وجدان دارد. بسيار ديده شده كه كارهاى غلط و خلافى در يك محيط رايج مى گردد و قُبح آن از بين مى رود. در چنين محيطى كمتر كسى پيدا مى شود كه وجدانش از انجام آن كار ناراحت شود؛ اما در محيط ديگرى كه اين عمل، رايج نشده و به صورت رسم و عادت در نيامده، وجدانِ هر كس از انجام آن متأثّر مى گردد. اين خود دليل بر اين است كه قضاوتِ وجدان به وضع محيط ها و چگونگى عادات و رسوم آن بستگى دارد.

تكرار عمل يا عادات شخصى تأثيرِ زيادي در «وجدان» دارد؛ افرادى كه مرتكب جنايات پى در پى مى شوند ممكن است وجدانشان در دفعه اوّل به شدّت متأثّر و ناراحت گردد؛ ولى اين ناراحتى در دفعات بعد كمتر شده تا جايى كه هنگام ارتكابِ جنايت هاي بعدي هيچ گونه ناراحتى احساس نمى كنند. از طرف ديگر اگر انسان بخواهد كارهاى نيكى را كه بر اثر تكرار به آن عادت كرده ترك كند، فوق العاده ناراحت مى شود؛ زيرا وجدان، حسّاسيّتِ فوق العاده اى نسبت به آن پيدا كرده است.