مبانی اعتقادی شیعیان درباره جانشینی امامی پس از امام دیگر، نقش مهمی در تثبیت موقعیت امام جدید ایفا ‌کرده است. این عقاید کم و بیش در میان شیعیان رسمیت پیدا کرده و عدول از آنها پذیرفتنی نیست. بخشی از این مبانی تاكيد دارد كه زمین نمی تواند خالی از حجّت باشد و اگر تنها دو نفر در روی زمین زندگی کنند، حتماً یکی از آن دو، حجّت خدا خواهد بود و کسی که امامت او ثابت نشده، امامت فرزندان وی جایز نیست. علاوه بر اصل «خالی نبودن زمین از حجت خدا» دو آیه قرآن نیز به عنوان پشتوانه کلامی مساله «مهدویت» نازل شده است.

یکی از مباحث کلامی، امامت پیش از بلوغ است كه در زمان امامت امام جواد(ع) مطرح شد. به نظر «نوبختی» علّت اختلاف، شرط دانستن بلوغ براي امامت بود. اما «حجت خدا» علم را حتی قبل از بلوغ و بدون یادگیری و به طور لدنّی، می تواند اخذ کند. البته شیعیان از قبل نیز امامان را در مقابل انواع پرسش ها قرار می دادند تا به شرط پاسخ گویی به سؤالات و همچنین وجود نصّ به امامتشان به عنوان امام معصوم(ع) شناخته ‌شوند؛ لکن سنّ کم امام جواد(ع) این آزمایش را ضروری تر كرد و شيعيان نیز با دریافت پاسخ همه سؤالات خویش، با اطمینان خاطر امامت‌ ايشان را پذیرفتند.

در قرآن آياتي وجود دارد كه دلالت بر وجود امام زمان(عج) مي كند. در يكي از اين آيات كه به «آیه نذیر» معروف است خداوند متعال مى فرمايد: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فيها نَذيرٌ»؛ (و هر امتى در گذشته انذاركننده اى داشته است). از آيه فوق به خوبى استفاده مى شود كه در هر زمانى بايد در ميان مردم حجت خدا و هادى على الاطلاق وجود داشته باشد.

در مورد معنای این عبارت دو احتمال وجود دارد: 1- اینکه مقصود از «بَقِیَّهُ الله» عنوان کلى بوده و اشاره به حجت خدادر روى زمین است. هرگز زمین از حجت خداخالى نبوده و نخواهد بود و دائماً باید در آن ثابت باشد. انطباق آن بر امام زمان(عج) از بابانطباق کلى بر یک فرد آن در این زمان است. 2- اینکه مقصود از «بَقِیَّهُ الله» لقبى براى امام زمان(عج) باشد به اعتبار اینکه در روى زمین ثابت بوده و دوام وجودى دارد.

معرفت، تأثير بسزايى در عملكرد انسان دارد و هر چه اين معرفت به كسى يا عقيده اى بيشتر و راسخ ‌تر باشد، تأثير آن در ناحيه عمل بيشتر خواهد بود. امام زمان(عج) حجت خدا بر روى زمين بوده و اطاعت از او واجب است. لذا بايد در حد امكان نسبت به او معرفت حاصل كنيم و گرنه با مرگ جاهلیت از دنيا خواهيم رفت. همچنین ما وظيفه داريم امام زمان خود را بشناسيم تا دنباله رو هر كسى نباشيم.

مطابق روايات، كسانى مورد خشم و غضب امام عصر(عج) قرار مى گيرند كه حجت بر آنان تمام شده ولى لجاجت كرده و حجت خدا را نمى پذيرند. به فرموده امام صادق(ع) خداوند از بندگانش انتقام نمى گيرد مگر بعد از آنكه حجتش را انكار كنند.

اگر سؤال شود كه چرا خداوند رهبر حكومت جهاني را از سالها قبل خلق كرده است؟ بايد گفت: به حكم ادله عقلى و نقلى، زمين هيچ گاه از حجت خدا خالى نمي شود و به لحاظ علمی نيز ثابت شده كه عالم بر اساس حركت تدريجى پايه گذارى شده و اين حكم در مورد تشكيل حكومت عدل جهانى نيز صادق است و خداوند مقدمات امور آينده را از پيش تدارك مى بيند.

در فلسفه به اثبات رسيده كه نتيجه، علت فاعليت فاعل است و از آنجا که افعال الهی داراى هدف است، اگر در عالم خلقت، انسانى نباشد خلقت حيوان و … لغو خواهد بود. انسانها نیز اگر چه در ظاهر مشترکند؛ ولى در واقع با يكديگر اختلاف دارند. لذا می توان گفت: نوع انسان به مانند درختى است كه ميوه آن، وجود انسان كامل است و او كسى غير از حجت معصوم خدا بر روى زمين نيست. در نتیجه انسان كامل از آن جهت كه علت غايى وجود انسان و ... است، وجودش هميشه ضرورى است و اگر نباشد وجود سایر مخلوقات بیهوده خواهد بود.

از ادله اي كه بر وجود امام زمان(عج) دلالت دارد برهان «تقابل قطبین» است. اين برهان دو مقدمه دارد: 1. خداوند تجليات جمالى و جلالى دارد. 2. به مقتضاى تقابل بين قطب الوهيت و تجلى تام و بين قطب عبوديت و متجلى تام و لزوم سنخيت بين اين دو، لازم است كه در روى زمين انسان كامل در عبوديت و متجليات الهى موجود باشد و آن كسى غير از حجت خدا نيست كه در نزد اشراقیون به «كلمه قدسيه الهیه» و نزد مشائیون به «عقل دهم» تعبير شده است.

در قرآن مجيد، آياتي هست كه دلالت مي كند امام زمان(عج) وجود دارد. از جمله این آیات «آیات شهادت» است که به صراحت می گوید خداوند در ميان هر امتى كسى را به عنوان «شاهد» قرار داده تا در روز قيامت بر آنها احتجاج كند. از اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه در هر زمان و براى هر امتى خداوند افرادى معصوم از خطا و اشتباه قرار داده است تا در روز قيامت به اعمال آنان گواهى دهند و كسى كه قرار است شاهد بر اعمال امت باشد نبايد در شهادتش اشتباه كند و نيز بايد احاطه علمى بر همه اعمال امت داشته باشد. آری اينان كسانى اند كه در امر هدايت بشر حجت خدا در روى زمين اند.