امام علي(ع) در آغاز خطبه 108 به مهمترین دلایل خداشناسی؛ یعني «برهان نظم»، «برهان فطرت» و «برهان اِبداع» اشاره کرده، می فرماید: «ستايش مخصوص خدایی است كه با آفرينش خود بر انسان ها تجلى كرده، و با حجّت و دليل خود، بر قلب بندگان آشكار شده است، آفريده ها را بدون نياز به فكر و انديشه آفريد؛ چرا كه انديشه مخصوص كسانى است كه داراى روح و ضمير باطن هستند و او چنين نيست! ...».

اولا: توجه به لزوم واجب الوجود بودن خدای خالق، امکان خلق شدن جهان به دست وجودی غیر از او را منتفی می کند. واجب الوجود از هر لحاظی بی نقص و بی خلل است و تصور اینکه حتی یک پدیده را نیز خدایی دیگر غیر از خدای مورد باور مومنان آفریده باشد، موجب نقض شدن اصل مسلم واجب الوجود بودن اوست. زیرا گسترده نشدن چتر سیطره و فیض آفرینش این خدای واجب الوجود حتی بر سر یک مخلوق نوعی نقص برای اوست. وقتی خدایی وجود دارد که از همه کمالات خدایی برخوردار است، چرا چیزی نیافریده باشد و با وجود نامنتهای او چه جایی برای خدایی کردن خدای دیگر وجود دارد؟!
ثانیا: اگر فرض کنیم که جز خدای مورد اعتقاد مؤمنین خدای دیگری نیز وجود دارد، باید هر دو به اقتضای خدایی منشاء فیض و آفرینش باشند. امّا مطالعه علمی جهان هستی که در قالب مجموعه‏ های هماهنگ و واحدی به هم پیوسته متجلی شده، انسان را به وحدت و یگانگی پروردگار آنها واقف می سازد. به عبارت دیگر، اگر دست و اراده دیگری غیر از خداوند یکتا بر عالم هستی حاکم بود و اگر تدبیر دیگری غیر از تدبیر الهی در جهان خلقت جریان داشت حتماً ناموزونی و فساد نیز در آن حاکم بود.

براى پى بردن به رابطه نظم و علم از چند دليل مى‌توان كمك گرفت: 1- وجدان انسان که با مشاهده آثار دانشمندان و هنرمندان بدون احتياج به هرگونه دليل به عقل، ذوق و مهارت وی اعتراف می کند. 2- علاوه بر وجدان دلیل منطقی نیز حکم می کند که برای پدید آمدن هر مجموعه منظمی، باید انتخاب های حساب شده منطقی و علمی ای از سوی سازنده ای دانا اتخاذ شده باشد. 3- احتمالات ریاضی این گزاره را غیرقابل باور می داند که يك انسان بى سواد در اثر تصادف كتابى پر محتوی بنویسد. و... .

امام علی(ع) در پاسخ به منکران خدا می فرماید: «آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده پدید آید»، امام(ع) در این استدلال، عقل و شعور انسان را به میدان قضاوت می آورد و در ضمن مثالی به «برهان نظم» استدلال می کند؛ زیرا همواره نظم دليل بر عقل و شعورِ پديدآورنده می باشد و نظم دقيق تر و پيچيده تر حکایت از عقل و دانش بيشترى دارد، همانند ساختمان بدن انسان که با این دستگاه هاى حساس و پیچیده حکایت از عقل و شعور سازنده آن دارد.

تعدّد فرع محدوديّت است و آنچه محدود است متعدّد می گردد. به عبارتی، آنجا که محدوديّت متصور نيست، تعدّد نیز معقول نيست. بنابراین با کمال مطلق بودن خداوند در تمام ابعاد، جایی برای خدای دیگر متصوّر نیست. در متون دینی نیز برای یگانگی خداوند به دلائل متعدّدی از جمله «برهان تمانع» و «برهان فرجه» يا «تفاوت ما به الاشتراك، و ما به الامتياز» و ... اشاره شده است. بنابراین بحث از وجود خدایان متعدّد، هر چند حکیم، بی ثمر است. از طرفی در جهان آفرینش نظام و سیستم واحدی خود نمایی می کند، لذا وجود خدایان متعدد هرچند حکیم در عالم واقع منتفی است.
بر فرض وجود چند خدای حکیم، باید بروز و ظهور حکمت آنها در تکوین و تشریع متعدد باشد؛ اگر چنین اتفاقی رخ می داد جهان نابود می شد. در حالت فرضی دیگری باید همه این خدایان حکیم از یک «حکمت مورد اتفاق» تبعیّت کنند؛ امّا هر خدایی نمی تواند در حکمت خویش نسبت به موجودی دیگر نقص داشته باشد و خدای کامل چرا از حکمت دیگران تبعیت می کند؟! در حالت فرضی سومی، اگر خدایان متعدد حکیم از «حکمت یک خدا» تبعیّت می کنند، هم ایراد فرض دوم وارد است، هم اینکه در چنین فرضی وجود چند خدا «عبث» است و در حقیقت یک موجود خدایی می کند.

هیوم بر این باور است که «برهان نظم» ماهیّت «تجربی» دارد و ما پدید آمدن کلیّت جهان و ویژگی های آن را تجربه نکرده ایم تا بتوانیم بگوییم که در ورای آن ها سازنده ای دانا و توانا وجود دارد.
نقد: نياز نظم به ناظم، حكم عقل است و برای پی بردن به دانش و توانایی سازنده یک پدیده، نیاز به تجربه پدیده های مشابه نیست.
هیوم می گوید: ماده ممکن است در ذات خود دارای منبع یا منشاء نظم باشد.
نقد: اثر ذاتی ماده منجر به نظم در کلیّت یک پدیده نمی گردد.
هیوم می گوید: با برهان نظم نمی توان نظام موجود را «نظام اكمل» و خالق آن را بی نقص دانست. برهان نظم مستلزم «توحید» نیست. حوادث ناخوشايند طبیعت(شرور) با نظم جهان سازگاری ندارد. استدلال «تمثیلی» نظم مستلزم و منتج به «محدودیّت» و «انسان وارگی» خدا می گردد.
نقد: این اشکالات از آنجا ناشی می شود که هیوم از حدود کاربرد «برهان نظم» غافل است. او پنداشته همه مسائل الهیات را از یک برهان استنناج می کنند و آن «برهان نظم» است.

یکی از ایرادهای مادی ها به خداپرستان، مساله ابداع است. آنها مى گویند: به عقیده خداپرستان، عالم حادث است و از نیستى به هستى آمده است،آیا امکان دارد نیستى، منشأ و اصل هستى باشد. در پاسخ باید گفت: اولا این اشکال - خلق هستی و وجود، از نیستی و عدم - به خود مادیون که صورت جهان را حادث می دانند، وارد است. ثانیا: جمله «عالم از عدم به وجود آمده»، به این معنی نیست که عدم، علّت فاعلی وجود است، بلکه مراد آن است که عالم پیش از این وجود نداشت و سپس موجود شد.

مادى ها مى گویند: محکم ترین دلیل در اثبات خدا، برهان نظم است. لکن برهان نظم وقتى دلیل بر این مدّعا است که از روز اوّل جهان با آن همراه باشد، در صورتى که ممکن است بى نظمی های بسیاری در ابتداى خلقت وجود داشته و به تدریج تکامل یافته، در این صورت مانعى ندارد نظم موجود مولود تصادف باشد. اما در پاسخ باید گفت: اولا: توجیه تکامل تدریجى تنها مى تواند نظمى را به وجود آورد که شرط اولیه بقاى موجودات است ولى نمى تواند ضامن کمالات دیگر باشد. ثانیا: هیچ اثری از آن موجودات ناقصی که از بین رفته یافت نشده است.

ویژگی های «برهان نظم» عبارتند از: 1- «برهان نظم» یک برهان عمومی است و قابلیت قانع سازی دانشمندان و توده مردم را دارد. 2- این برهان، خشكى استدلالات فلسفى را ندارد و به موازات آگاهى از آن مبدأ بزرگ، شور و نشاط به انسان داده و او را به خضوع وا مى ‌دارد. 3- «برهان نظم»، برهانی پايان نايافتنى است؛ در واقع كبراى آن ثابت است و صغرای آن با هر اکتشاف علمی، شكل جديدى به خود مى ‌گيرد. 4- «برهان نظم» انسان را به سير انفسى و آفاقى دعوت کرده، و اين سير پر بركت، معرفت انسان را بالا می برد.

«برهان نظم» بر دو پايه اصلى قرار گرفته که در اصطلاح منطقی، صغری و کبرای شکل اول را تشکیل می دهند؛ این دو پایه از این قرارند: 1- نظام دقيق و حساب شده‌اى بر عالم هستى حاكم است. 2- هرجا نظام دقيق و حساب شده اى است ممكن نيست زائيده رويدادهاى تصادفى باشد؛ بلكه بايد لزومآ از علم و قدرت سرچشمه گرفته باشد. نتيجه اين كه يك مبدأ علم و قدرت عظيم در ماوراى نظام جهان خلقت بوده و هست.