امام علی(ع) با اشاره به ارتباط بین حمد و نعمت و شکر می فرماید: «ستايش مخصوص خداوندى است كه حمد را به نعمت و نعمت را به شكر پيوند داد». قرين بودن حمد به نعمت از اين جهت است كه حمد و سپاس او، انسان را لايق نعمت هايش مى سازد و اين حمد سبب برخوردارى بندگان از نعمت او مى گردد، همچنين بندگان در برابر هر نعمتى موظف به شكرگزارى هستند. در واقع حمد سبب تكوينى نعمت ها و نعمت ها سبب تشريعى شكرگزارى مى باشد.

«ذكر» خداوند و ياد اسماي حُسنی و مظاهر او، هم در «عقل نظري» ظهور دارد و هم در «عقل عملي»؛ زيرا هم معرفت خدا ذكر اوست و هم محبّت او، هم علم الهي ياد اوست و هم تخلق به اخلاق او و امتثال دستورها و اجتناب از نواهي او ذكر او است. پس هر چه سبب حضور خدا و اسما و صفات او است ذكر حق است. بنابراين، عنوان ذكر، وجه مشترك دو بال پرواز علم و عمل است، لذا مي‏ توان امر به كثرت ذكر را با تداوم اشتغال علوم الهي امتثال كرد، همان ‏طور كه مي‏ توان آن را با استمرار اشتغال اعمال يا اخلاق ديني اطاعت نمود.

ثواب «ذكر» و ياد خداوند در وقت صبح مضاعف و بيشتر از بقيه اوقات است؛ زیرا در روایت آمده است که: «كسى كه نماز صبح بگزارد و در جايگاه خود بنشيند و ذكر خدا بگويد تا خورشيد طلوع كند، خداوند او را از آتش مستور می گرداند» و در روایت دیگری آمده که: «در بهشت براى چنین شخصی هفتاد درجه است» و «اجر او مثل حجّاج خانه خدا است و گناهان او آمرزيده مى شود».

علمای اخلاق براى «ذكر» سه مرحله برشمرده اند که شامل این موارد است: 1- «ذکر زبانی»؛ یعنی زبانش دائماً مشغول اذكار شرعى باشد، تا غفلت را از خود دور كند. 2- «ذکر قلبی»؛ یعنی دلش به ياد الطاف و نعمت و نقمت خدا باشد و مواظب باشد تا دلش نلغزد. 3- «ذکر عملی»؛ یعنی عملش براى خدا باشد طوری که هر كس ببيند متذكر خدا گردد.

ذکر و یاد خداوند آثار و فوایدی دارد که از جمله آنها این موارد است: ذکر موجب اصلاح قلب می شود؛ باعث زنده شدن دل است؛ باعث قوت قلب و برطرف كننده زنگار قلبها است؛ موجب شفاء قلبها است؛ دوركننده شيطان است؛ موجب دوری از نفاق است؛ باعث محبت به خدا مى شود؛ مايه مصونيت از اشتباه و خطا است؛ موجب شرح صدر است و ...

سلامِ آخر نماز نه دعاست و نه ذكر؛ بلكه تحيّت است. لذا اگر كسي در وسط نماز عمداً بگويد: «السلام عليكم»، نمازش باطل است و اگر اشتباهاً گفت، دو سجده سهو دارد. سلام آخر نماز، به عنوان تحيت و درود است؛ چون نمازگزار با خدايش مناجات مي كند و در بين مردم نيست، وقتي كه نمازش تمام شد و از مناجات با خدا برگشت و زميني شد و به جمع مردم پيوست، به مردم سلام مي كند. فقها نيز گفته ‏اند، در نماز جماعت هنگام گفتن «السلام عليكم» امام به كدام قسمت نگاه كند و مأمومين به كدام قسمت رو كنند.

افعال و عملکرد عقل طبق بیان قرآن عبارت اند از: 1- ذكر؛ نقطه مقابل نسيان. 2- فكر؛ انديشيدن و فعاليت عقل. 3- فقه؛ فهم و علم پیدا کردن از روی ادله. 4- شعور؛ علم و آگاهى و احساس درونی. 5- بصيرت؛ قوّه ادراك و علم. 6- درايت؛ علم و آگاهى و هوشيارى. هر كدام از الفاظى كه در قرآن براى كار عقل و خرد استعمال شده و مفهوم علم و ادراك را مى رساند، به يكى از ابعاد علم اشاره مى كند و در هر مورد متناسب با آن بكار رفته است.