بر همه واجب است در اصول دين به اندازه توانايى خود تحقيق كنند و اگر بعد از تحقيق كامل به آيينى غير از اسلام معتقد شوند، معذور هستند؛ زيرا وظيفه عقلى و شرعى خود را انجام داده، ولى به خطا رفته‏ اند. خطایی که آنها را در همه حال مشمول مجازات مرتد نمی کند. زیرا ارتداد و ترتّب مجازات بر آن زمانی معنا می یابد که شخص بعد از پذیرش و تصدیق دین اسلام، علیه آنچه خود به راستی آن گواهی داده، عناد و لجاجت بورزد و – به هر دلیلی - دينی جديد اختيار كند و تظاهر به خروج از اسلام کرده و علیه آن تبلیغ کند.

تلبیغ و اظهار علنی گزاره های مخالف اسلام در واقع نوعی قیام علیه نظام موجود است و وقتی از سوی کسی ابراز می شود که از پدر يا مادری مسلمان متولد شده و در محیطی اسلامی پرورش یافته، احتمال خیانت و توطئه علیه او تقویت می گردد. چون درباره چنین شخصی با چنین پیشینه ای سخت می توان احتمال داد محتوای اسلامی درست در نظرش تبیین نشده باشد. اینجاست که به منظور حفظ جبهه داخلی از آسیب آن خیانت ها و توطئه ها و جلوگیری از نفوذ دشمنان و منافقانی که هدف شان متلاشی کردن نظم و نظام جامعه اسلامی و ایجاد هرج و مرج است، تشریع چنین حکمی برای ارتداد کاملا منطقی و موجه می نماید.

«تذکّر» از نتائج «تفکّر» است و از همین روى علمای اخلاق و عرفان منزل تفکّر را بر منزل تذکّر مقدّم دانسته اند. خواجه عبداللّه انصارى این عارف بزرگ مى گوید: «تذکّر فوق تفکّر است؛ زیرا که تفکّر طلب محبوب است و تذکّر، حصول مطلوب».

مکتبهاى مادى و کمونیستى همواره اصرار دارند دعوت ادیان را، دعوت به تخدیر افکار و دین را افیون توده ها معرفى کنند. و مدام می گویند: مذهب، زائیده جهل و نادانى بشر نسبت به عوامل طبیعت است!. ولى آیاتى که دعوت به تفکر و اندیشه مى کند ـ بلکه، عصاره دین و خمیرمایه تکامل و پیشرفت انسان را همین اندیشه و تفکر مى داند ـ مشت این دروغ پردازان را باز مى کند؛ همچنین در روایات اسلامى ـ به پیروى از قرآن ـ مسأله«فکر و اندیشه» در درجه اول اهمیت قرار گرفته و از آن به عنوان برترین عبادت یاد شده است.

«معرفت و عرفان» گرچه به دانشى گفته مى شود که محدود است و از طریق تفکّر به دست مى آید، و در مورد علم خداوند به این معنا اطلاق نمی شود. بعداً بر اثر کثرت استعمال مفهوم وسیعترى پیدا کرده که بر هر نوع علم و آگاهى گفته مى شود، هر چند زاییده تفکّر و اندیشه نباشد. و درست است که نام«عارف» جزء 99 نام مشهور خداوند که در روایات آمده نیست، اما این روایات به این معنی نیست که خداوند غیر از این 99 اسم، اسم دیگری ندارد.

 بسیاری از آیات قرآن دعوت به تفکّر و سرزنش عدم تفکّر است. قرآن گاه مى فرمايد: «أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ»؛ و گاه بعد از تبيين آيات مختلف الهى اعم از تكوينى و تشريعى مى فرمايد: «اينها به خاطر آن است كه شايد انديشه كنند»؛ و گاه مى گويد: «أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا»؛ (آيا آنها فكر و انديشه خود را به کار نينداختند؟)، که همه اين تعبيرات دعوتى است به «لزوم انديشه» و لزوم انديشه دليلى است بر امكان شناخت.

در آیه 14 سوره حدید، بهشتیان خطاب به منافقان، عوامل متعددی را برای گمراهی آن ها ذکر می کنند؛ یکی از این عوامل عبارت است از «چیره شدن آرزوهای دور و دراز بر تفکّر و تعقّل منافقان». دامنه آرزوها گاهی به قدرى وسيع و گسترده مى گردد كه تمام فكر انسان را به خود مشغول داشته و در عالمى از خيال و پندار فرو مى برد؛ در چنین حالی چشم و گوش انسان كور و كر مى شود.