ميان «امتحانات الهی» با سایر امتحانات سه تفاوت مهم وجود دارد: 1. زمان سایر امتحانات محدود است؛ امّا «امتحانات الهى» از لحظه بلوغ انسان آغاز شده و تا پايان عمرش ادامه دارد. 2. در امتحانات ديگر موادّ امتحانى نيز محدود است؛ امّا در امتحانات الهى اين محدوديّت وجود ندارد. 3. تفاوت ديگر در امتحان شوندگان است که در امتحانات الهى هيچ استثنايى وجود ندارد و همه مردم بدون استثنا امتحان مى شوند.

هيچ كس نمى تواند اين حقيقت را انكار كند كه اغلب انسان ها وقتى غرق نعمت اند، ارزش آن را درک نمی کنند؛ آری این مصائب و بلایا به افراد نیکوکار و بدکار هر دو مى رسد؛ نیکوکاران آنچه به آنها مى رسد را مایه تذکر نعمت هاى پروردگارشان در ایام گذشته مى نمایند و این موضوع آنها را به شکرو صبر وا مى دارد و امّا بدکاران هنگامى که چنین آفاتى به آنها رسد، شرارتشان را درهم مى شکند و آنها را از معاصى و زشتى ها باز مى دارد.

امتحان يك سنّت الهى است كه در تمام امت هاى پيشين جارى بوده است و حتّى شامل انبياء بزرگ الهی نیز شده است. آنها نیز با شديدترين و سخت‏ ترين آزمايش ها روبرو بوده اند. این سنّت الهی نسبت به بندگان یكسان نیست؛ خداوند بعضی را با سختی و تلخی، گرسنگی و تهی دستی، یا بیماری و ناراحتی می آزماید و برخی را با مال و ثروت، قدرت و ریاست، یا خوبی و آسایش آزمایش می كند.

مفهوم آزمايش و امتحان در مورد خداوند با آزمايش هاى ما بسيار متفاوت است. هدف از آزمايش الهى کشف حقیقت نیست؛ هدف «پرورش» و تربيت است، زیرا او به همه امور دانا است. اين يك قانون و «سنت» الهی است براى شكوفا ساختن استعدادهاى نهفته ی بندگان و نیز «اتمام حجت» به آنان.

آزمون هاى الهى با آزمون هاى بشرى كاملا متفاوت است، انسان ها به اين خاطر آزمايش مى كنند كه مجهولاتى براى آنها روشن گردد و مقاومت، استعداد و ساير خصوصيات امتحان شونده معلوم شود. امّا در جهان هستى، چيزي در زمين و آسمان و ماوراء آسمان ها و در درون و برون اشياء، بر خدا مخفى و پنهان نيست تا از طريق آزمايش به آن آگاه شود. آزمون هاى الهى جنبه پرورشى دارد تا انسان ها را مقاوم تر، آگاه تر و خالص تر سازد و در يك كلمه اين آزمون ها وسيله تكامل و پرورش روح و جسم انسان است.

مسأله مصائب و بلايا بازتاب گسترده اى در لابلاى آيات مختلف دارد. خداوند می فرماید: «شما را با بديها و خوبيها آزمايش مى كنيم و به سوى ما بازگردانده مى شويد». خیر و شر در اينجا معناى وسيعى دارد که انواع مصائب، بيمارى ها، فقر و تنگدستى و انواع پيروزى ها و مانند آن را شامل مى شود. همچنین می فرماید: «به يقين همه شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى و كاهش در مالها، جانها و ميوه ها آزمايش مى كنيم». در اين آيه، پنج قسمت از مصائب و مشكلات زندگى به عنوان پنج ماده امتحان الهى بيان شده است ...

 راه های موفقیت در امتحانات الهی را می توان در آیات قرآن جستجو کرد: نخست صبر و پایدارى است، به همین دلیل بشارت پیروزى را تنها به صابران مى دهد. هم چنین توجه به گذرا بودن حوادث این جهان، یکی دیگر از عوامل پیروزی است. از سویی استمداد از نیروى ایمان و الطاف الهى، و توجه به این حقیقت که همه این حوادث در پیشگاه خداوند رخ مى دهد و او از همه چیز آگاه است، و توجه به تاریخ پیشینیان و بررسى موضع آنان در برابر آزمایش هاى الهى، از دیگر عوامل موفقيّت در امتحانات الهى است.
 

مصونیّت معصومین در برابر گناه از مقام معرفت و علم آنها سرچشمه مى گیرد، که بر اساس لیاقتی که داشته اند مشمول آن شده اند؛ همان گونه ابراهیم(ع) پس از پیمودن امتحان الهی با اراده و اختیار خود لایق موهبت عظیم الهى و مقام امامت شد. همچنین اعمال صالح یوسف(ع) او را آماده براى آن موهبت بزرگ الهى کرد؛ و نیز درباره موسى(ع) نیز تعبیر آزمودن آمده: «وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً ... »؛ روشن است که در وجود این بزرگان استعدادهایى بوده و با اختیار و اراده خودشان این راه را پیموده اند.

امام علي(ع) درباره فلسفه آزمايش هاي الهي مي فرمايد: «خدا با آزمايش پرده از اسرار بندگان برداشته، نه بخاطر آن كه بى خبر است، بلكه مى خواهد با امتحان آشكار شود كدام يك عمل نيكوتر انجام مى دهند». بر این اساس، هدف اين است كه هر كس آنچه در درون دارد آشكار كند، زیرا نمی توان كسى را بر اساس نيّات پاداش يا كيفر داد، بلكه پاداش يا كيفر در برابر اعمال انسان است. همچنین می فرماید: «خدا مردم را با اموال و اولاد آزمايش مى كند، و هدف آن است كه اعمالى كه سبب استحقاق پاداش و كيفر مى شود را آشكار گرداند».

شکی نیست که همه انسان ها در معرض امتحان الهی قرار دارند و صبر و بردباری، توجّه به گذرا بودن حوادث دنیا، استمداد از نیروی ایمان و الطاف الهی، عبرت از تاریخ و اقدامات گذشتگان و توجّه به آگاهی خداوند از همه آزمایشات و بلایا، از جمله راه های موفقیت در این امتحانات می باشد.