آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره فلسفه آزمايش هاي الهي مي فرمايد: «خدا با آزمايش پرده از اسرار بندگان برداشته، نه بخاطر آن كه بى خبر است، بلكه مى خواهد با امتحان آشكار شود كدام يك عمل نيكوتر انجام مى دهند». بر این اساس، هدف اين است كه هر كس آنچه در درون دارد آشكار كند، زیرا نمی توان كسى را بر اساس نيّات پاداش يا كيفر داد، بلكه پاداش يا كيفر در برابر اعمال انسان است. همچنین می فرماید: «خدا مردم را با اموال و اولاد آزمايش مى كند، و هدف آن است كه اعمالى كه سبب استحقاق پاداش و كيفر مى شود را آشكار گرداند».

حضرت علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 144 نهج البلاغه به فلسفه آزمايش هاى الهى اشاره نموده، و مى فرمايد: (آگاه باشيد! خداوند پرده از اسرار درون بندگان خود با آزمايشها برداشته، نه بخاطر اين كه از آنچه انسانها در درون پنهان داشته اند و اسرارى را كه فاش نكرده اند بى خبر است، بلكه براى اين است كه مى خواهد آنها را امتحان كند، تا آشكار شود كدام يك عمل نيكوتر انجام مى دهند تا ثواب و كيفر، پاداش و مجازات عمل باشد)؛«أَلَا إنَّ اللهَ تَعَالَى قَدْ كَشَفَ الْخَلْقَ كَشْفَةً؛ لَا أَنَّهُ جَهِلَ مَا أَخْفَوْهُ مِنْ مَصُونِ أَسْرَارِهِمْ وَ مَكْنُونِ ضَمَائِرِهِمْ؛ وَ لكِنْ لِيَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً، فَيَكُونَ الثَّوَابُ جَزَاءً، و الْعِقَابُ بَوَاءً».(1)
امام(عليه السلام) در اين سخن كوتاه پرده از روى مسأله مهمى برداشته است؛ زيرا مفهوم آزمايش به آن گونه كه در ميان بندگان مطرح است براى خداوند معنا ندارد. آزمايش هاى بندگان براى رفع جهل و نادانى است، براى شناخت اشيا و اشخاص است، و اين موضوع در مورد آن كس كه عالم الغيب و الشهادة و آگاه از درون و برون است نمى تواند مفهومى داشته باشد، بلكه آزمايش هاى الهى براى اين است كه هر كس آنچه را در درون دارد آشكار كند، تا مسأله استحقاق ثواب و عقاب تحقق يابد، و به تعبير روشن تر كسى را نمى توان به خاطر نيّات خوب و بدى كه در دل دارد پاداش يا كيفر داد، بلكه زمانى كه آن را به صورت اعمال و افعال اظهار داشت مستحق پاداش يا كيفر مى شود.
اين همان چيزى است كه در يكى از كلمات قصار امام(عليه السلام) به صورت واضح ترى بيان شده، در آنجا امام(عليه السلام) در تفسير آيه: «وَ اعْلَمُوا اَنَّمَا أَمْوالُكُمْ وَ اَولَادُكُمْ فِتْنَةٌ»(2)؛ (بدانيد كه ثروت ها و فرزندان شما اسباب آزمايش شما است) مى فرمايد: (خداوند مردم را با اموال و اولاد آزمايش مى كند... هر چند خداوند به آنها از خودشان آگاه تر است، ولى هدف آن است كه اعمالى كه سبب استحقاق پاداش و كيفر مى شود ظاهر و آشكار گردد)؛ «وَ لَكِنْ لِتَظْهَرَ الاَفْعَالُ الَّتِي بِهَا يَسْتَحِقُّ الثَّوَابَ وَ العِقَابَ».(3)
نه در فقه اسلامى و نه در قوانين هيچ كشورى كسى را به خاطر نيّت قتل يا سرقت مجازات نمى كنند، همان گونه كه به خاطر نيّت خدمت پاداش نمى دهند، هر چند گاهى به عنوان تفضّل، اين گونه افراد را مورد محبّت قرار مى دهند، و خداوند متعال كه از همه مهربانتر و بخشنده تر است نيز طبق روايات متعددى به نيّت خير از باب تفضّل پاداش خير مى دهد، ولى به نيّت شرّ كيفر نمى كند همان گونه كه در حديث آمده است : «مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ... وَ مَنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ»(4)؛ (هر كس قصد كار نيكى كند هر چند آن را انجام ندهد براى او حسنه اى نوشته مى شود، و هر كس نيّت كار بدى كند و آن را انجام ندهد بر او نوشته نمى شود).(5)