آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امتحان يك سنّت الهى است كه در تمام امت هاى پيشين جارى بوده است و حتّى شامل انبياء بزرگ الهی نیز شده است. آنها نیز با شديدترين و سخت‏ ترين آزمايش ها روبرو بوده اند. این سنّت الهی نسبت به بندگان یكسان نیست؛ خداوند بعضی را با سختی و تلخی، گرسنگی و تهی دستی، یا بیماری و ناراحتی می آزماید و برخی را با مال و ثروت، قدرت و ریاست، یا خوبی و آسایش آزمایش می كند.

امتحان و آزمایش، یکی از سنّت های دائمی پروردگار برای همه انسان هاست. آزمون هاى الهى جنبه پرورشى دارد؛ يعنى همان‏گونه كه «طلا» را به بوته مى برند تا زير فشار آتش ناخالصى هايش بسوزد و خالص گردد يا سربازان را با كارها و اعمال سنگين و خشن تمرين مقاومت و پايدارى مى دهند تا سطح كارآئى آنها را از اين طريق بالا برند، آزمون‏هاى الهى درست به همين صورت است. انسان ها را مقاوم تر، آگاه تر و خالص تر مى‏ سازد و در يك كلمه آزمون‏هاى الهى وسيله تكامل و پرورش روح و جسم انسان است.(1)
علاوه بر شکوفایی استعداد نهفته در وجود بندگان، هدف دیگر آزمون های الهی سنجش میزان صداقت آنهاست. خداوند در اولین آیه سوره عنکبوت می فرماید: (آيا مردم گمان مى‏ كنند بدون امتحان رها مى ‏شوند، نه هرگز بلكه همگى بايد امتحان دهند)؛ «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ» و در دومین آیه سوره انسان می فرماید: (ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم، و او را مى‏ آزماييم)؛ «إِنَّا خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ». همان طور که دیدیم در این دو آیه دو واژه «الناس» و «الانسان» شامل تمام انسان ها می گردد و از آن عمومیّت فهمیده می شود و امتحان را مختص گروهی خاص نمی داند.
علاوه بر این آیات، روایاتی که در موضوع آزمایش مردم آمده است بیانگر عمومیّت این سنّت الهی است. از جمله امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَنْ يُمَحَّصُوا وَ يُمَيَّزُوا وَ يُغَرْبَلُوا»(2)؛ (بايد مردم آزمايش شوند و از یکدیگر امتياز يابند و غربال شوند).
در روایتی دیگری، ابو بصير می گوید: از امام محمد باقر(عليه السّلام) شنيدم که مي فرمود: «وَ اللَّهِ لَتُمَيَّزُنَّ وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ كَمَا يُغَرْبَلُ الزُّؤَانُ مِنَ الْقَمْحِ»(3)؛ (به خدا قسم تميز داده مي شويد و آزمايش خواهيد شد؛ به خدا قسم غربال مي شويد، چنان كه دانه تلخ با غربال از گندم جدا مى ‏شود).
امتحان الهی، سنّتى است كه در تمام امّت هاى پيشين جارى بوده است. سومین آیه سوره عنکبوت به همین حقیقت اشاره دارد که: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ»؛ (ما كسانى را كه قبل از آنها بودند آزمايش كرديم).
آزمون الهى آن قدر وسيع و گسترده است كه حتّى انبياء الهی نیز با آن روبرو بوده اند. قرآن نمونه ‏هايى از امتحانات پيامبران را نيز بازگو كرده است، آنجا كه در آیه 124سوره بقره مى ‏خوانیم: «وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ»؛ (خداوند ابراهيم را امتحان كرد). در جاىی ديگر در آیه 40 سوره نمل آمده است: (هنگامى كه يكى از پيروان سليمان تخت بلقيس را در كمتر از يك چشم به هم زدن از راه دور براى او حاضر كرد، سليمان گفت: اين لطف خدا است براى اينكه مرا امتحان كند آيا شكرگزارى مى ‏كنم يا كفران؟)؛ «فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ».
آزمونى كه براى يك انسان پيش مى ‏آيد در عين حال آزمونى است براى دوستان و اطرافيان او، تا ميزان صداقت و دوستى آنها محك زده شود كه تا چه حد وفادار اند. بايد چنين باشد، چرا كه در مقام ادّعا هر كس مى ‏تواند خود را برترين مؤمن، بالاترين مجاهد، و فداكارترين انسان معرفى كند، بايد وزن و قيمت و ارزش اين ادعاها از طريق آزمون روشن شود، بايد معلوم گردد تا چه اندازه نيات درونى و آمادگي هاى روحى با اين گفته‏ ها هماهنگ يا ناهماهنگ است؟(4) و دوستان خدا كسانى نيستند كه تنها به هنگام روى‏ آوردن نعمت به ياد او باشند، دوستان واقعى كسانى هستند كه در «سراء» و «ضراء» در بلا و نعمت، در بيمارى و عافيت، و در فقر و غنا به ياد او باشند، و دگرگوني هاى زندگى مادى ايمان و افكار آنها را دگرگون نسازد.
امير مؤمنان على(علیه السلام) در آن خطبه غرّا و پرشورى كه در اوصاف پرهيزگاران براى یکی از اصحابش به نام «همام» بيان كرد، و بيش از يكصد صفت براى متّقين برشمرد، يكى از اوصاف مهمّ را اينگونه مى ‏شمرد: «نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِي الْبَلَاءِ كَالَّتِي نُزِّلَتْ فِي الرَّخَاء»(5)؛ (روح آنها به هنگام بلا همانند حالت آسايش و آرامش است؛ [و تحولات زندگى آنها را دگرگون نمى‏ سازد]).
بنابراین دايره امتحان الهي براي همه مکلّفين است و هيچ کس از امتحان الهي استثنا نشده است؛ امّا این سنّت آزمایش الهی نسبت به بندگان یكسان نیست؛ خداوند بعضی را با سختی و تلخی، گرسنگی و تهیدستی، یا بیماری و ناراحتی می آزماید و برخی را با مال و ثروت، قدرت و ریاست، یا خوبی و آسایش آزمایش می كند. خداوند متعال در آیه 35 سوره انبیاء مي فرمايد: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ»؛ (و شما را با شرّ و خير آزمايش مى كنيم؛ و سرانجام به سوى ما بازگردانده مى شويد).