آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

سپاس در برابر بخشش و احسان انسان های ديگر، همانند شکر خالق مطلوب است. امام رضا(ع) می فرمايد: «كسى كه از نعمت و بخشش مخلوقين شكرگزارى نكند، شكر خداوند متعال را بجا نياورده است». اين سخن دو تفسير دارد: نخست اين كه ترك سپاسگزارى از انسان های ديگر، دليل بر وجود روح ناسپاسى در شخص است؛ دیگر اینکه تشكّر از مخلوق، در واقع تشكّر از خدا است؛ خداوند در قرآن صريحاً دستور شكرگزارى نسبت به بندگان را صادر كرده و آن را در كنار شكرگزارى از خودش قرار داده است.

بى شك شكرگزارى و سپاس، نه تنها در برابر خالق كه در برابر مخلوق نيز مطلوب است. كسى كه با بخشش مواهب خويش به ديگرى خدمت مى كند هر چند انتظار قدردانى و تشكّر نداشته باشد، اما انسانى كه مشمول نعمت او شده وظيفه دارد در مقام شكرگزارى و سپاس براید و با قلب، زبان و عمل از وى قدردانى كند. امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) در روايتى مي فرمايند: «مَنْ لَمْ يَشْكُرِالْمُنْعِمَ مِنَ الْمخْلُوقينَ لَمْ يَشْكُرِ اللّهَ عَزّوجل»(1)؛ (كسى كه بخشنده نعمت را از ميان مخلوقين شكرگزارى نكند، شكر خداوند متعال را بجا نياورده است).
جمله «مَنْ لَمْ يَشْكُر الْمَخْلُوق‏ لَمْ يَشْكُر الْخَالِق‏» هر چند به اين عبارت در متون روايات معصومين(عليه السلام) وارد نشده ولى محتوا و مضمون آن در روايت بالا و ديگر روايات وجود دارد. اين عبارت را به دو گونه مي توان تفسير کرد؛ نخست اين كه ترك شكرگزارى مخلوق، يا ناسپاسى در برابر بخشندگان نعمت، دليل بر روح ناسپاسى در وجود شخص است كه به خاطر آن ارزشى براى نعمت هاى مردم قايل نيست بلكه گاه خود را طلبكار هم مى داند، چنين فردي به يقين در برابر خالق متعال نيز شكرگزارى نخواهد كرد به ويژه آن كه نعمت هايى كه مردم به يكديگر مى دهند به سبب محدوديت، گهگاه واقع مى شود و به چشم مى آيد، برخلاف نعمت هاى الهى كه در تمام عمر وجود ما را احاطه كرده، از شدّت ظهور مخفى و پنهان مى شود.
ديگر اين كه تشكّر از مخلوق در واقع تشكّر از خدا است، چرا كه مخلوق، واسطه اى در انتقال نعمت خدا به بندگان می باشد، بنابراين كسى كه شكر مخلوق را بجا نياورد در واقع شكر خدا را بجا نياورده است. به هر حال در روايات اسلامى بر اين معنى تأكيد شده كه در برابر نعمت های ديگران سپاس گزار باشيد و هم به كسى كه سپاس گزارى مى كند نعمت بيشترى بدهيد. چنانكه امام صادق(عليه السلام) در حديثى مي فرمايند: در تورات اين جمله نوشته شده: «اُشْكُرْ مَنْ اَنْعَمَ عَلَيْكَ وَ اَنْعِمْ عَلى مَنْ شَكَرَك»(2)؛ (از كسى كه به تو نعمتى مى بخشد تشكّر كن و به كسى كه از تو تشكّر مى كند، نعمت بيشترى ببخش).
خداوند در قرآن مجيد صريحاً به بندگان دستور شكرگزارى مي دهد و در كنار شكرگزارى از خودش، مى فرمايد: «وَ وَصَّيْنا الاْنْسانُ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْن وَ فِصالُهُ فى عامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ لى وَلِوالِدَيْكَ اِلَىَ الْمَصير»(3)؛ (ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش هر روز با زحمتى روى زحمت حمل كرد [و دوران باردارى را با رنج هاى فراوان پشت سر گذاشت] و دوران شير خوارگى او در دو سال [با زحمت فراوان] صورت مى گيرد، به انسان گفتيم كه براى من و براى پدر و مادرت شكرگزارى كن كه بازگشت همه شما به سوى من است). به يقين پدر و مادر تنها كسانى نيستند كه بر گردن انسان حق دارند (هر چند حق آنها بسيار بزرگ است) هر كس حقّى معنوى يا مادى داشته باشد بايد در برابر او تشكّر كرد.(4)