تاریخ اجتهاد فقهی در مذهب شیعه دوره های مختلفی را چون دیگر دانش ها پیموده است:
1. عصر رسول خدا: عصر مشترک همه مسلمانان بوده كه همگى احكام خويش را بدون واسطه از آن حضرت مى گرفتند.
2. عصر حضور امامان اهل بیت(ع): تلاش های ائمه اطهار(ع) برای تبیین احکام و حل مشکلات امت اسلامی نمودهای متفاوتی داشت که یکی از آنها پرورش فقهایی از میان اصحاب خود بوده است.
3. عصر شكل ‏بندى و تبويب فقه‏: با شروع دوران غیبت کبری فقیهان جامع الشرایط مسئولیت افتا و پاسخ‏ گویى را به عهده گرفتند. در این مرحله، کار کسانی که باید آنان را‌ محدّث‌-فقیه نامید، تنظیم نصوص در قالب عبارات فقهی بدون ذکر سند بود.
4. عصر تحوّل در عرصه فقاهت و اجتهاد: اين دوره از عصر شيخ طوسى و با نوشتن كتاب «مبسوط» آغاز شد. در این دوره مسائل جدید با استفاده از قواعدو اصول کلی و تفریع فروع نگاشته شد.
5. عصر ركود و تقليد: اين دوره از نيمه قرن پنجم آغاز و تا پايان قرن ششم ادامه مى يابد. به سبب عظمت علمى شيخ طوسى تا سالها فقيه مستقلى كه بتواند بر خلاف نظرات شيخ فتوا دهد يافت نشد.
6. عصر تجديد حيات فقه: در اواخر قرن ششم راه نقد افكار شیخ طوسی گشوده شد. پرچمدار نهضت نقد آرای شیخ طوسی، محمّد بن ادريس حلّى بود. از دیگر علمای بزرگ این دوره «محقّق حلّى» نویسنده کتاب «شرایع الإسلام» است.
7. عصر اخبارى گرى‏: در اوایل قرن یازدهم هجری قمری، حدیث گرایی با فعالیت های شخصی به نام محمد امین استرآبادی مجددا ظهور کرد. اخباری ها فقط اخبار و احادیث را در استباط احکام شرعی موجّه دانستند و اعلام کردند که «قرآن» و «اجماع» و «عقل» را به عنوان راه های استنباط احکام به رسمیت نمی شناسند.
8. عصر تجديد حيات اجتهاد: اين دوره، از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد و اخباری گری را به طور کلی از جریان مسلط حوزه های علمیه به زیرکشید. در اواخر سلطه اخباريون علّامه وحيد بهبهانى در برابر تفكّر اخبارى گرى برخاست و مبانى اخباريون را نقد كرد و به تقويت مبانى مجتهدان اصولى پرداخت.
9. عصر نوآورى هاى فقهى‏: اين دوره، از نيمه قرن سيزدهم آغاز شد. پيشواى این نوآوری ها در فقه و اصول، شيخ مرتضى انصارى بود. آخوند خراسانی یکی از برجسته ترین شاگرادن شیخ انصاری بود که خود نيز داراى نوآورى هايى در «اصول فقه» است.

پس از آنکه «محدث نورى» دريافت شخصيت‌هاى برجسته اماميه در مخالفت با رأى او اتفاق نظر دارند، خود را در يك تنهايى وحشتناك احساس كرد؛ لذا از ديدگاه خود درباره «تحريف قرآن» دست برداشت. او مدعى شد در كتاب فصل الخطاب تمام تلاش خود را به‌كار بسته است تا اثبات كند قرآنى كه فعلا در دسترس مسلمانان است از هنگام نخستين تا به امروز، دچار تحريف نشده است؛ هر چند بخشى از قرآنى كه بر پيامبر(ص) نازل شد، در اثر غفلت گردآورندگان دچار حذف و تغيير شده است. اين مطلبى است كه او در ضمن «الرسالة الجوابيه» آورده است و اين كتاب را متمم و مكمل فصل الخطاب دانسته و اعلام كرده هركس بدون مراجعه به آن، به فصل الخطاب اكتفا كند از او راضى نيست...!

در دوران اختناق شدید بني عباس، ارتباط امام هادی(ع) با شیعیان كاملاً دقيق و برنامه‌ريزي شده و تحت سیستم وکالت بود كه علاوه بر جمع‌آوری خمس و ارسال آن برای امام، در معضلات کلامی و فقهی، و در جا انداختن امامت امام بعدی، موقعیت محوری در منطقه خود داشتند. از این رو امام(ع) با تكذيب وکلای منحرف و جايگزينی افراد صالح، سعي داشتند نظام وکالت نقشی اساسی در تثبیت موقعیت سیاسی و فرهنگی شیعه ایفا ‌کند. از سویی وکلا توسط نامه با امام در ارتباط بودند و بخش عمده ای از معارف فقهی و کلامی آن بزرگواران، با نامه‌ به دست شیعیان‌ می رسید.

دلايل زيادي وجود دارد كه بيشتر اصحاب امام هادی(ع) ايرانی بودند. در زمان امام هادی(ع) «قم» مهمترین مرکز تجمّع شیعیان ایران بود. مردم «قم» رابطه مالی با امام(ع) داشتند و نامه آنها به حضرت درباره غلو و سختگیری آنها درباره «غالیان» در تاريخ آمده است. دو شهر «آبه» یا «آوه» و «کاشان» نیز تابع بینش شیعی قمی ها بودند. نامه امام هادی(ع) به وكيل خود در «همدان» نيز قابل توجه است. هم چنين لقب های محلی اصحاب امام هادی(ع) مانند «بشار نیشابوری»، «یزید جرجانی»، «سعید اهوازی» و ... شاهدی بر این امر است. 

درباره موقعيت اجتماعی امام حسن عسكری(ع)، می توان به سخن «احمد بن عبیدالله بن خاقان» از دشمنان آل محمد و مردم «قم» توجه كرد كه گفته: «من کسی از علویان را چون حسن بن علی(ع) در سامرا ندیده و نشنیده بودم که چنین وقار و عظمتی داشته باشد و پیش سلطان و بنی هاشم محترم باشد و بر افراد مسن، امراء و وزراء و ... برتری داده شود. وقتي احترام بسيار ويژه پدرم را نسبت به او ديدم، نامش را پرسيدم. پدرم گفت: او ابن الرضا، امام رافضیان است. اگر روزی خلافت از بنی عباس خارج شود، در بين بنی هاشم، تنها او شایسته خلافت است».

خانه حضرت امام حسن عسکری(ع) همواره مورد تجسس جاسوسان حکومت عباسی بود و تمام ملاقاتها و رفت و آمدهای امام(ع) شدیدا تحت نظر قرار داشت؛ زیرا بنی عباس به واسطه روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) باقی مانده بود از ظهور شخصیتی که اساس حکومت ظالمانه شان را نفی کند ابا داشتند.
دامنه تجسس از منزل و کنیزان امام محدود به زمان حضور ایشان نبود و حتی بعداز وفات شان نیز حکومت برخی اوقات تا ماه ها و سالها آن زنان را زندانی می کرد تا از وضعیت بارداری و عدم بارداری شان اطمینان حاصل کند.

ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد بن عبدالرحمن بن محمدبن علی برقی (؟ ـ 280ق) یکی از برجسته ترین و مهمترین راویان شیعه است که مورد توجه و قبول علمای شیعه و سنی بوده است. او در راس دانشمندان تاریخ، حدیث، تفسیرقرآن، رجال و فقه اهل بیت در قرن سوم هجری بود. برقی در قم متولد شد و در همانجا رشد کرد و به تحصیل پرداخت، وی و پدرش محمد بن خالد برقی از اصحاب و شیعیان امام رضا(ع) بودند. پس از شهادت زید بن علی توسط یوسف بن عمر بن ثقفی (والی عراق) پدر بزرگ او به همراه نزدیکانش به قم گریخته و در منطقه ای به نام برق رود یا برقه ساکن شدند، او در نهایت در شهر قم وفات یافت.

ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور بن قولویه قمی (م 368ق) یکی از محدثان و بزرگان شیعه در قرن چهارم هجری می باشد. او در شهر مقدس قم در خانواده فضل و دانش دیده به جهان گشود و پس از رشد و تربیت در دامان پدر و علمای برجسته قم برای ارتقای دانش خود در زمینه حدیث و سایر علوم اسلامی به شهرهای مهم جهان اسلام مثل شهرهای منطقه عراق، شامات، و مصر سفر کرد و در کاظمین وفات یافت. او در جوار ملکوتی دو امام همام در کاظمین دفن گشته است.

شیعیان امامی در ایران علاوه بر ارتباط از طریق وکلای حضرت جواد(ع)، در ایام حجّ نیز در مدینه با امام(ع) دیدار می ‌کردند. «قم» نیز از مراکز مهم شیعه بوده و در دوران امام جواد(ع)، شیعیان آن دیار با حضرت در ارتباط نزدیک بودند. صالح بن محمد بن سهل یکی دیگر از اصحاب امام جواد(ع) در «قم» بود که رسیدگی به امور موقوفات آن حضرت در آن شهر را عهده ‌دار بود. این گستردگی ارتباط بیش از هر چیز ناشی از سفر امام رضا(ع) به خراسان و همچنین مدیون شبکه وکلای آن بزرگواران در مناطق مختلف ایران بود.

پس از شهادت امام جواد(ع)، فرزندش امام هادی(ع) در شش سالگی به امامت رسید. از آنجا که شیعیان به استثنای معدودی، مشکل بلوغ امام درباره امام جواد(ع) را پشت سر گذاشته بودند، در زمینه امامت امام هادی(ع) تردید خاصی برای بزرگان آنها به وجود نیامد. آن عده معدودی نیز که برای مدّت کوتاهی به امامت «موسی مبرقع» معتقد گردیدند، پس از مدّتی از امامت وی به امامت امام هادی(ع) بازگشتند. «سعد بن عبداللّه» بازگشت این افراد به امام هادی(ع) را، از آن روی می ‌داند که خود «موسی مبرقع» از آنان بیزاری جست و از خود راند.