تاریخ اجتهاد فقهی در مذهب شیعه دوره های مختلفی را چون دیگر دانش ها پیموده است:
1. عصر رسول خدا: عصر مشترک همه مسلمانان بوده كه همگى احكام خويش را بدون واسطه از آن حضرت مى گرفتند.
2. عصر حضور امامان اهل بیت(ع): تلاش های ائمه اطهار(ع) برای تبیین احکام و حل مشکلات امت اسلامی نمودهای متفاوتی داشت که یکی از آنها پرورش فقهایی از میان اصحاب خود بوده است.
3. عصر شكل ‏بندى و تبويب فقه‏: با شروع دوران غیبت کبری فقیهان جامع الشرایط مسئولیت افتا و پاسخ‏ گویى را به عهده گرفتند. در این مرحله، کار کسانی که باید آنان را‌ محدّث‌-فقیه نامید، تنظیم نصوص در قالب عبارات فقهی بدون ذکر سند بود.
4. عصر تحوّل در عرصه فقاهت و اجتهاد: اين دوره از عصر شيخ طوسى و با نوشتن كتاب «مبسوط» آغاز شد. در این دوره مسائل جدید با استفاده از قواعدو اصول کلی و تفریع فروع نگاشته شد.
5. عصر ركود و تقليد: اين دوره از نيمه قرن پنجم آغاز و تا پايان قرن ششم ادامه مى يابد. به سبب عظمت علمى شيخ طوسى تا سالها فقيه مستقلى كه بتواند بر خلاف نظرات شيخ فتوا دهد يافت نشد.
6. عصر تجديد حيات فقه: در اواخر قرن ششم راه نقد افكار شیخ طوسی گشوده شد. پرچمدار نهضت نقد آرای شیخ طوسی، محمّد بن ادريس حلّى بود. از دیگر علمای بزرگ این دوره «محقّق حلّى» نویسنده کتاب «شرایع الإسلام» است.
7. عصر اخبارى گرى‏: در اوایل قرن یازدهم هجری قمری، حدیث گرایی با فعالیت های شخصی به نام محمد امین استرآبادی مجددا ظهور کرد. اخباری ها فقط اخبار و احادیث را در استباط احکام شرعی موجّه دانستند و اعلام کردند که «قرآن» و «اجماع» و «عقل» را به عنوان راه های استنباط احکام به رسمیت نمی شناسند.
8. عصر تجديد حيات اجتهاد: اين دوره، از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد و اخباری گری را به طور کلی از جریان مسلط حوزه های علمیه به زیرکشید. در اواخر سلطه اخباريون علّامه وحيد بهبهانى در برابر تفكّر اخبارى گرى برخاست و مبانى اخباريون را نقد كرد و به تقويت مبانى مجتهدان اصولى پرداخت.
9. عصر نوآورى هاى فقهى‏: اين دوره، از نيمه قرن سيزدهم آغاز شد. پيشواى این نوآوری ها در فقه و اصول، شيخ مرتضى انصارى بود. آخوند خراسانی یکی از برجسته ترین شاگرادن شیخ انصاری بود که خود نيز داراى نوآورى هايى در «اصول فقه» است.

شهرت و نبوغ شعراى شيعه به قدرى است كه در ميان اُدبا مشهور است كه مى گويند: آيا اديب و شاعر غير شيعه يافت مى شود؟! شعراى اسلام چند طبقه اند: 1. طبقه صحابه كه بزرگان اين طبقه همه از شيعه هستند، مانند «نابغه جعدى» كه در جنگ صفين و در ركاب امام علي(ع) رجزها و حماسه هاى پرهيجانى خوانده است. 2. طبقه معاصر تابعين: مانند «فرزدق» و «كميت». 3. طبقه بعد از آنان كه در قرن دوم هجرى بودند مانند «دعبل خزاعي». 4. طبقه اى كه از آغاز قرن چهارم روى كار آمدند مانند: «ابو فراس حمدانى».

خواجه نصیر الدین طوسی از دانشمندان قرن هفتم می باشد و در دورانی که مغول همه آثار اسلامی و کتابخانه ها را نابود می کردند، نقش بسزایی در جلوگیری از این امر و احیای تمدن اسلامی داشته است. از جمله خدمات او بعد از غارت مغول عبارت است از: انجام کارهای علمی و فرهنگی و نگارش کتابهای ارزشمند، جلوگیری از به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ حسن صباح در قلعه الموت به دست مغولان، نجات جان دانشمندان، مسلمان شدن مغولها و جلوگیری از تهاجم آنان به کشورهای مسلمان، تاسیس رصدخانه و تجهیز کتابخانه بزرگ در مراغه.

نویسندگان نزدیک به زمانه خواجه نصیرالدین به نقش داشتن خواجه در وقایع فتح بغداد اشاره ای نکرده اند؛ بلکه مهمترین عامل سقوط بغداد را سستى و بى تدبيرى خلفاى عباسى بیان کرده اند. مغول در طول 40 سال حمله به سرزمین های اسلامی، شهرهای زیادی را قتل عام کرد و نشان داد که نیازی به مشورت کسی برای حمله به بغداد ندارد. در حالی که خواجه تا می توانست مانع قتل عام و شرارت مغولان می شد؛ او جان بسیاری از ساکنان شهرها و علمای مسلمان را نجات داد.

مهم ترین اقدامات خواجه عبارت اند از: نجات جان مردم، علما، شهرها، مراقد، اوقاف و کتاب های شیعه در یورش مغول؛ نوشتن کتاب بر اساس مبانی اعتقادی، فقهی و علوم شیعی؛ پایه ریزی مبانی عقلی و فلسفی در کلام شیعه با نوشتن کتاب تجرید الاعتقاد و تقویت کلام شیعی؛ بازسازی و تاسیس و تقویت مراکز علمی شیعه؛ تربیت علمای شیعه؛ جذب علمای شیعه در مراکز علمی و حکومتی؛ احیای اوقاف شیعه و مدیریت آن به نفع مشاهد، حوزه های علمیه، فقرا و علمای شیعه؛ بازسازی مشاهد مشرفه و ساختن امکانات عمومی مثل کاروانسرا در اطراف آنها.

بيشتر بنیانگذاران علوم اسلامى از شيعيان بودند كه با همت و كوشش پيگير خود، توانستند علوم مختلف را پايه گذارى كنند. از جمله: ابوالاسود دوئلى مؤسس علم «نحو»، فراهيدى مؤسس علم «لغت و عروض»، معاذ بن مسلم مؤسس علم «صرف»، ابن سكيت پيشواى «ادبيات عربى»، عبدالله بن عباس، جابر بن عبدالله انصارى، اُبَىّ بن كعب، سعيد بن جبير، سعيد بن مسيب و واقدى بنيانگذاران تفسير و ابورافع بنيانگذار علم «حديث» خادم پيامبر(ص) و از دوستان خاص حضرت على(ع) را مي توان نام برد.

شیعه در تدوین علوم اسلامى از دیگران پیش قدم بوده است؛ زیرا در عصر نخستین، غیر از على(ع) و شیعیان دانشمندش که برخلاف دیگر صحابه نگارش سنت را جایز می دانستند، کسى این کار را بر عهده نگرفت؛ لذا گروهى از شیعیان آن حضرت به امیرمؤمنان اقتدا کرده و در همان عصر، مشغول تألیف شدند. از جمله آنها ـ چنان که ابن شهر آشوب گفته است ـ سلمان و ابوذر مى باشند، وى مى گوید: نخستین کسى که در اسلام کتاب نوشت، على بن ابى طالب است، آن گاه سلمان فارسى و سپس ابوذر.

شیعیان هنگامی که در علومی که از حضرت رسول بدان ها رسیده اختلافی داشته باشند، به نظر امام علی(ع)... و امام صادق(ع) رجوع می کنند. منظور از این حرف، تبیین وضعیت شیعیان در مواجهه با اختلافات حتمی در علوم به جا مانده از حضرت رسول است. شیعیان در مقام انجام وظیفه در اینگونه مواقع و برای آشکار شدن حق به کسی مراجعه می کنند که به نص نبوی و با تعبیرهای گوناگون مبنی بر هدایت پذیری امت از او منصوب شده و هیچ وقت اشتباه نکرده و نمی کند و کلام او و فرزندان پاکش همان کلام رسول الله است.

ابن أبي الحديد سنّی مى‏ نويسد: «علم كلام و اعتقادات، كه اشرف علوم است، از كلام امام على(ع) اقتباس شده است» و اربلى شیعه مى ‏نويسد: «پيشوايان مكتب‏هاى كلامى؛ يعنى اشاعره، معتزله، شيعه و خوارج، همه خود را منسوب به آن حضرت مى ‏دانند».
اوَّلين مناظره كننده در تشيُّع أبوذر غفارى‏ مى ‏باشد.  أوَّلين كسى كه علم كلام را تصنيف و تدوين كرد، «عيسى بن رَوْضَه» إمَامى تابعى‏ بوده است.  اوّلين طبقه از مشاهير أئمَّه علم كلام از شيعيان هستند، از جمله آنها: ‏كُمَيْل بن زياد؛ سُلَيْم بن قَيْس هِلَالى؛ حارث أعْوَر هَمْدانى‏ و جابر بن يزيد بن حارث جُعْفىمی باشند.