زمینه های شکل گیری تمدن اسلامی عبارتند از: 1- جایگاه دانش و فراگیری علم، که در منابع اسلامی سفارش های اکیدی نسبت به آن شده است. 2- انتقال علوم و جذب دانشمندان از یونان که بیشترین علوم، غیر مستقیم و بصورت ترجمه به دست مسلمانان رسید. 3- نهضت ترجمه، که پس از فتوحات مسلمانان و فراغت از تدوین علوم اسلامی شکل گرفت، در واقع توجه به علوم و صنایعی بود که عمدتا در اختیار تمدن های غیر مسلمان قرار داشت. 4- تاسیس مراکز علمی مانند بیت الحکمة، نظامیه ها، و ...، یکی دیگر از عوامل شکل گیری تمدن اسلامی می باشد.

مستنصر فرزند الظاهر در سال 427 هـ جانشین او شد اما به خاطر خردسالى وى، جرجرائى وزیر دربار همه کاره بود. بعد از او مادر مستنصر نایب السلطنه شد و به علت روابط نزدیکش با یهود، آنان را به وزارت رسانید که باعث هرج و مرج و قحطی بسیار در کشور شد و در مدت ده سال، چهل وزیر کارها را به دست گرفتند و اکثراً به قتل رسیدند. تا اینکه بدرالجمالى ارمنی توانست نظم را به مصر بازگرداند و بعد از بیست سال وزارت از دنیا رفت و پسرش افضل جانشین او شد. مستنصر نیز همان سال از دنیا رفت.

محمد پسر ارشد اسماعیل بود و در زمان رحلت امام صادق(ع) بیست و شش سال داشته است. با رجوع اکثریت شیعه به امام کاظم(ع)، موقعیّتش در حجاز متزلزل شد و در نزد هارون الرشید سعایت امام کاظم(ع) را نمود و گفت: آیا مى دانى که در زمین، دو خلیفه وجود دارد که خراج مى گیرند؟ بعد اسرار جمع آورى زکات و خمس امام کاظم(ع) را بیان کرد. هارون هم امام را دستگیر کرده و به شهادت رساند. می گویند او به همراه هارون به بغداد رفت و در آنجا بین سال هاى 180 تا 190 ه.ق مرد.

اولین بار خلف حلاج و پسرش احمد در ری به تبلیغ قائمیت محمد بن اسماعیل پرداختند اما کارى از پیش نبردند. سپس مردى به نام غیاث، امیرحسین مروزى حاکم قدرتمند مرورود را به کیش اسماعیلى درآورد. پس از او ابوحاتم رازی حاکم ری و آل زیار در شمال ایران را به کیش اسماعیلى در آورد. نسفی هم در خراسان امیر نصر دوم سامانی را وارد مذهب اسماعیلیه کرد. در ادامه ابویعقوب سجستانى رهبر قرامطه رى شد و بعد از سالها تبلیغ مهدویت محمد بن اسماعیل با تلاش المعزّلدین الله به فاطمیان پیوست و پرونده قرمطیان در ایران بسته شد.

از جمله کارهای مهم المعز لدین الله عبارتند از: ایجاد پایگاه دریایی در مغرب که در فتح مصر کمک کار نیروی زمینی بود؛ ایجاد پست قاضی القضات در دیوان اداری فاطمیان؛ تأسیس تشکیلات مالی جدید و رواج پول و سکه جدید؛ جلب رضایت قرامطه و برقرارى وحدت بین اسماعیلیه؛ و... . برپایى جشن باشکوه در عید غدیر و اقامه عزا و ماتم در روز عاشورا براى امام حسین(ع) و اضافه کردن «حى على خیر العمل» به اذان نیز ازجمله کارهای فرهنگی او بود.