آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

محمد پسر ارشد اسماعیل بود و در زمان رحلت امام صادق(ع) بیست و شش سال داشته است. با رجوع اکثریت شیعه به امام کاظم(ع)، موقعیّتش در حجاز متزلزل شد و در نزد هارون الرشید سعایت امام کاظم(ع) را نمود و گفت: آیا مى دانى که در زمین، دو خلیفه وجود دارد که خراج مى گیرند؟ بعد اسرار جمع آورى زکات و خمس امام کاظم(ع) را بیان کرد. هارون هم امام را دستگیر کرده و به شهادت رساند. می گویند او به همراه هارون به بغداد رفت و در آنجا بین سال هاى 180 تا 190 ه.ق مرد.

از زندگانى محمد بن اسماعیل اطلاعات چندانى در دست نیست. در کتب تاریخى از او نام برده نشده، ولى در انساب، اطلاعاتى کوتاه درباره زندگانى وى وجود دارد. در کتب اسماعیلیان همراه با اشتباهات تاریخى فراوان، از او اطلاعات نه چندان صحیح موجود است. مهمترین منبع اسماعیلى در باب زندگانى او کتاب عیون الاخبار نوشته داعى اسماعیلى ادریس قرشى (متوفاى قرن دهم هجرى) است.

محمد پسر ارشد اسماعیل بود و از برادرش على چند سالى بزرگتر بود. بنابر دیدگاه اسماعیلیان در زمان رحلت امام صادق(علیه السلام) وى بیست و شش سال داشته است. بنابراین باید در حوالى سال صد و بیست هجرى به دنیا آمده باشد. با رجوع اکثریت شیعه به امام موسى کاظم(علیه السلام)، موقعیّت وى در حجاز متزلزل شد و وى حجاز را ترک کرد. گویند به سوى شرق روى آورد، ولى دقیقاً مشخص نیست که به چه مکان هایى سفر کرده است.(1) اما ابن عنبه درباره محمد بن اسماعیل مى نویسد: «عبیدلى نسابه معروف مى گوید: او امام میمونیّه بود و قبرش در بغداد است. ابونصر بخارى نوشته است: وقتى هارون الرشید به حجاز سفر کرد محمد بن اسماعیل در نزد هارون الرشید سعایت امام کاظم(علیه السلام) را نمود و گفت: آیا مى دانى که در زمین، دو خلیفه وجود دارد که خراج مى گیرند؟ هارون گفت: منظورت کیست؟ محمد بن اسماعیل گفت: موسى بن جعفر؛ و اسرار جمع آورى زکات و خمس امام کاظم(علیه السلام) را بیان کرد. به همین علت هارون الرشید، امام موسى کاظم(علیه السلام) را دستگیر کرده و امام را به شهادت رساند. محمد بن اسماعیل به همراه هارون به بغداد رفت و در آنجا از دنیا رفت...».(2)

ولى از دیدگاه اسماعیلیه بعد از خروج محمد بن اسماعیل و سفر به مشرق لقب «المکتوم» را براى خود برگزید و ارتباط خود را با مبارکیه حفظ کرد. بنابر عقیده اسماعیلیان بعدى، این هجرت آغاز دوره ستر در نهضت اسماعیلیه قدیم است، که حدود صد و پنجاه سال طول کشید و تا تشکیل دولت فاطمیان در مغرب در سال 297 هجرى قمرى ادامه داشت و با استقرار دولت فاطمیان به پایان رسید. اما بنابر دیدگاه ابن عنبه که از قدماى نسّاب خود نقل مى کند محمد بن اسماعیل تا زمان زندانى شدن امام کاظم(علیه السلام) یعنى سال 179 هجرى قمرى در مدینه بود و سپس همراه هارون الرشید به بغداد رفت و در آنجا درگذشت.(3) تمام انساب شناسان بزرگ براى محمد بن اسماعیل فرزندانى را معرفى کرده اند. به هر حال محمد بن اسماعیل باید بین سال هاى 180 تا 190 هجرى در بغداد از دنیا رفته باشد.(4)