پاسخ اجمالی:
اولا: ثواب عمل «واجب» به مراتب بیشتر از ثوابهایی است که به اعمال «مستحب» تعلق می گیرد و اگر کسی به جای واجبات مشغول عمل مستحبی شود، مشمول ثواب های آن نمی گردد.
ثانیا: همه اعمال واجب و مستحب، با هر مقدار از ثواب و فضیلت، مشروط به رعایت «تقوا» شده و قرآن کریم می فرماید: «انَّما يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقين»؛ ترک واجبات نیز بی تقوایی است.
ثالثا: در بسیاری از روایات بیان کننده چنین ثوابی صریحا ذکر شده که این ثواب منوط به «معرفت» داشتن زائر از شأن و مقام امام(ع) است تا بدینوسیله معلمین واقعی دین شناخته شوند.
رابعا: بر ثواب زیارت امام حسین(ع) و امام رضا(ع) تاکید ویژه شده است؛ چون آنها جایگاه بی بدیلی در احیای اسلام و حفظ هویت دینی و مذهبی شیعیان بواسطه اتفاقات تاریخی معاصرشان دارند.
خامسا: امامان اهل بیت(ع) جایگاه ویژه ای در کسب فیوضات الهی دارند و ایشان مجرای وصول و جریان عنایات الهی هستند؛ از این جهت زیارت آنان یکی از ضروریات ارتباط با خداست.
پاسخ تفصیلی:
ثواب های زیاد برای زیارات مستحبّی!
در میان احادیث به جام مانده از اهل بیت به مواردی برمی خوریم که ثواب های بسیار زیادی را برای انجام اعمالی چون زیارت بیان کرده اند. برای مثال در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) روایت شده: «وَ اللَّهِ لَوْ أَنِّی حَدَّثْتُکُمْ فِی فَضْلِ زِیَارَتِهِ لَتَرَکْتُمُ الْحَجَّ رَأْساً وَ مَا حَجَّ أَحَدٌ»(1)؛ (به خدا قسم، اگر در فضیلت زیارت او (امام حسین) با شما سخن می گفتم قطعا حج را به طور کلی رها می کردید و هیچکدام از شما حج نمی رفت).
درباره فضیلت زیارت قبر امام رضا(علیه السلام) نیز از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: (نوه ام در سرزمین خراسان، در شهری که به آن طوس می گویند، کشته می شود. هر کس که او را با معرفت به حقش زیارت کند، من در روز قیامت دستش را گرفته و داخل بهشتش می کنم... راوی می گوید از امام پرسیدم، جانم به فدایت؛ معرفت حقش چه چیزی است؟ امام فرمودند: اینکه بداند، اطاعتش واجب است و اینکه او امامی است غریب و امامی است که به شهادت رسیده است. هر کس او را زیارت کند در حالیکه معرفت به وی داشته باشد، خداوند ثواب هفتاد شهیدی که حقیقتاً نزد پیامبر به شهادت رسیده باشند، را به او می دهد)؛ «یُقْتَلُ حَفَدَتِی بِأَرْضِ خُرَاسَانَ فِی مَدِینَةٍ یُقَالُ لَهَا طُوسُ مَنْ زَارَهُ إِلَیْهَا عَارِفاً بِحَقِّهِ أَخَذْتُهُ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ ... قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عِرْفَانُ حَقِّهِ قَالَ یَعْلَمُ أَنَّهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ غَرِیبٌ شَهِیدٌ مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ سَبْعِینَ شَهِیداً مِمَّنِ اسْتُشْهِدَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ عَلَى حَقِیقَةٍ».(2)
همچنین در موردی دیگر از احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى روايت شده که نامه امام رضا(عليه السّلام) را می خوانده به اين مضمون که: (به شيعه من ابلاغ كن كه زيارت من نزد خداى تعالى برابر با هزار حجّ است، راوى گفت: به ابو جعفر، يعنى پسر آن سرور گفتم: هزار حجّ؟! فرمود: آرى به خدا و هزار هزار حج براى كسى كه با معرفت به حقش او را زيارت كند)؛ «أَبْلِغْ شِيعَتِي أَنَّ زِيَارَتِي تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ يَعْنِي ابْنَهُ(ع) أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ إِي وَ اللَّهِ وَ أَلْفَ أَلْفِ حَجَّةٍ لِمَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّه».(3)
سوال:
در مواجهه با چنین احادیثی ممکن است این سؤال به ذهن برسد که حکمت چنین ثواب های بسیار زیادی چیست؟ اصولا با وجود چنین روایاتی که مثلا ثواب یک زیارت به عنوان یک عمل مستحب در آنها معادل یک میلیون حج معرفی شده، آیا انگیزه ای برای کسی باقی می ماند که به حج به عنوان عبادتی واجب برود و آن را به جا آورد؟
پاسخ:
پاسخ این سؤالات را می توان با توجه به چند امر ارائه داد:
نقشِ جایگاه و مراتب اعمال در تعلق ثواب
پیش از هر چیز باید توجه داشت که نوع، ارزش، جایگاه و مراتب اعمال متفاوت، در تعلق ثواب به آنها نقشی اساسی دارند؛ بنابراین هر ثوابی که برای عملی مستحبی تعلق بگیرد، ثواب عمل واجب به مراتب از آن بالاتر است. پس اگر کسی در حالی که تکالیف شرعی و امور واجبی بر عهده دارد، به جای آنها مشغول اعمال مستحبی شود، نه تنها ثوابی به دست نمی آورد، بلکه به دلیل ترک واجب و بی تقوایی در دادگاه قیامت مورد سوال و مواخذه الهی واقع می گردد.
بله ممکن است برخی از انسان های جاهل و بی اطلاع از دین چنين پندارند كه واجبات ثوابى ندارد - چون وظيفه انسان است – و ثواب فراوان مختص به مستحبات است غافل از اينكه ثواب واجبات بسيار بيشتر است.(4) روشن است با فرض ترک واجبات یا نعوذبالله ارتکاب محرمات، هیچ عمل مستحبی ولو دارای ثواب زیادی هم باشد، نمی تواند خسران ترک آن واجب یا ارتکاب آن حرام را جبران کند.
جایگاه تقوا در پذیرش اعمال
به عنوان یکی از مهم ترین و تعیین کننده ترین قسمت های پاسخ این سؤال می گوییم که اعمال مستحبی، از جمله زیارت ائمه معصومین(علیه السلام) در صورتی قبول شده و دارای ثواب های بسیار می گردد که شرط بسیار مهم و حیاتی «تقوای» الهی در آن رعایت شده باشد. تقوای الهی جزء شروط قبولی تمامی اعمال عبادی است و انجام همه واجبات شرعی از جمله حج و جهاد از ارکان تقوای الهی است.
قرآن کریم، پذیرش اعمال را به وجود تقوا مشروط می کند و در آیه 27 سوره مائده می فرماید: (همانا خداوند [اعمال صالح را] تنها از باتقوايان مي پذيرد)؛ «انَّما يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقين». پس اگر کسی در حالی که تکلیف شرعی او حج یا جهاد است، به جای آنها مشغول اعمال مستحبی مثل زیارت بشود، نه تنها ثوابی به دست نمی آورد، بلکه به دلیل ترک واجب و بی تقوایی در دادگاه قیامت مورد سوال و مواخذه الهی واقع می گردد. پس قبول اعمال و هر نوع مناسک عبادی، منوط و مشروط به رعایت تقوا شده است؛ ترک واجبات به بهانه ثواب مستحبات، خلاف تقوا و نوعی بی عملی و امری عبث است.
جایگاه «معرفت» امام در زیارت
زیارت امامان اهل بیت(علیهم السلام) بدون معرفت به حق آنها اثر چندانی در نیل به ثواب و کسب رضایت الهی ندارد و یکی از مهم ترین مؤلفه های مؤثر در ترتب ثواب بر زیارت مراقد مطهر ائمه معصومین و دیگر اولیاء الله، داشتن «معرفت» به آنهاست. دقت در نمونه احادیثی که در ابتدای این بحث مورد اشاره قرار گرفتند نیز همین موضوع را ثابت می کند. امام علی(علیه السلام) به بی اثر بودن قرائت [قرآن و ادعیه] بدون تدبر و معرفت چنین تاکید می فرمایند که: (آگاه باشید که هیچ خیری در قرائتی که تدبر در آن نباشد نیست)؛ «أَلَا لَا خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ».(5)
معرفت داشتن به مقام اهل بیت از آنجا اهمیت می یابد که بدانیم مؤلفه شناخت، نقش کلیدی ای در به وجود آمدن نیّات دارد. نیت هایی که معیار ارزش گذاری و سنجش اعمال ما نزد خداوند می باشد. از همین جا می توان فهمید مبنای اصلی پاداش های الهی سختی عمل نمی باشد، بلکه این نیت و اعتقادات و میزان معرفت بنده است که در اجر و ثواب تاثیر می گذارد و بدیهی است تحصیل معرفت و اخلاص اگر از حج سخت تر نباشد، آسان تر هم نیست. چه بسا افراد زیادی در جهاد و حج شرکت می کنند اما تعداد کمی به قله های معرفت و اخلاص می رسند. پس منظور از روایاتی که شیعیان را به زیارت ائمه تشویق کرده اند(6) بیان قابلیّت معرفتی این زیارات است نه اینکه ثواب تحت هر شرایطی شامل حال عمل کننده بشود.
از آن گذشته بسیاری از زیارات و ادعیه، نقشی تعیین کننده ای در بیان اصول اعتقادی و گسترش معرفت دینی دارند. ائمه(علیهم السلام) در قالب ادعیه و زیارات، معارف والایی را به جامعه بشریت اهدا نمودند. معارفی که در قالب های دیگر، امکان ارائه آن را نداشته اند. به تعبیری این ادعیه و زیارات دانشگاه های سیاری از معارف هستند. بنابراین اهمیت دادن به آنها در واقع موجب زنده نگه داشتن فرهنگ حج، جهاد، شهادت، دین و... خواهد شد. و در حقیقت این معارف اند که حاجی و مجاهد پرورش می دهند.
چه بسا در زمانی که وقت حج گذاردن نیست و جنگ و جهادی نیز وجود ندارد، زمینه برای فعالیت شیطان و نیروهای باطل بیشتر فراهم است و طبع انسان نیز به سوی شهوات تمایل بیشتری دارد. در چنین شرایطی اگر کسی به جای پرداختن به خواسته های شهوانی با زیارت، دعا و نماز، قلب و جان خود را صفا و صیقل دهد، از معرفت و اخلاص بالایی برخوردار می شود.
مهمترین نکته قابل توجّه این است که معرفت به امامان اهل بیت(علیهم السلام) نقش اصلی در شناخت ماهیّت، جایگاه و مراتب اعمال دینی و مناسک عبادی دارد. امام هدایتگر اصلی ما به وظائف دینی است. زیارت این بزرگان از آن جهت مهم و حیاتی است که ما معلّمین واقعی دین را بشناسیم.
حکمت تاکید بر زیارت امام حسین و امام رضا(علیهما السلام)؟
در بررسی چرایی بیان چنین ثواب های کم نظیری برای زیارت مراقد معصومین(علیهم السلام) به طور عام و حرم های ائمه ای چون امام حسین و امام رضا(علیهما السلام) به صورت خاص، باید جایگاه و نقش آنها را در احیای اسلام و حفظ هویت دینی و مذهبی پیروان شان نیز در نظر گرفت. اگرچه در این راه تمامی معصومین(ع) با فداکاری های بی نظیرشان والاترین مراتب کمال و رشد انسانی را طی نموده اند اما میزان ایثار و تأثیرگذاری برخی از آنها، به واسطه اتفاقات تاریخی معاصرشان، برجسته تر است.
برای مثال می بینیم که شهادت امام حسين(عليه السلام) و ياران پاكبازش، به احياى مكتب محمّدى(صلى الله عليه و آله) كمك كرد و خون پاك اباعبداللَّه(ع) درخت اسلام را آبيارى نمود و به رشد و بالندگى امّت اسلامى و بيدارى مسلمانان انجاميد. چرا که می دانیم اسلام - به عنوان واپسین دین فرستاده شده از خدا برای بشر و ثمره تلاش همه انبیای گذشته برای هدایت انسان ها - در عصر حكومت معاويه و يزيد مورد تهديد قرار گرفت و بيم آن مى رفت كه ثمرات تلاش انبياء و به ويژه پيامبر اسلام(ص) به فراموشى سپرده شود. در چنين شرايطى شهادت امام حسين(ع) به احياى آيين خدا كمك كرد و درخت توحيد و نبوّت را طراوت و سرسبزى تازهاى بخشيد. شايد به همين دليل در «زيارت وارث»، امام حسین(ع)، نه وارث پيامبر اسلام(ص) بلكه وارث انبياى بزرگى همچون آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی(علیهم وعلی نبینا آلاف التحیه والثناء) ناميده شده است.
گويا حسين(ع همچون گلابى است كه از گل هاى متعدّد گلستان توحيد و نبوّت گرفته شده بوى همه انبياى گذشته را دارد و وارث همه آنهاست.(7) طبیعی است که زیارت چنین شخصیت تأثیرگذاری، به معنای اعتقاد به حقانیت مسیر آن حضرت و تأیید و حمایت از آرمان های مقدسی است که به خاطرشان، ایشان به شهادت رسید. می توان گفت :یکی از مهمترین اسرار تاکید بر زیات امام حسین(ع)، توجّه دادن زائر به تقابل تاریخی و تکراری حق و باطل است.
درباره فضیلت خاص زیارت امام رضا(علیه السلام) نیز باید به نکته ای توجه کرد که می تواند راهگشا باشد. مطالعه تاریخ شیعیان نشان می دهد که در طول تاریخ فرقه های متعددی داشتند. فرقه هایی چون چهار امامی ها، شش امامی ها، هفت امامی ها و... . بنابراین در زمان امامت امام رضا(ع) تعداد قابل توجهی از شیعیان بودند که امامت آن حضرت را قبول نداشتند. بعداز شهادت ایشان نیز وضع به همین منوال ادامه داشت و تنها شیعیانی که ایشان و فرزندان شان را امام می دانستند، به زیارت او می رفتند.
بنابراین ملاک شناسایی شیعیان دوازده امامی در دوره های بعداز شهادت آن حضرت، زیارت شدن مزار آن حضرت از طرف آنها بود. به تعبیر دیگر برتری و ثواب زیارت حضرت رضا(علیه السلام) به خاطر تبیلغ مرام شیعیان دوازده امامی و تأکید بر جایگاه آنان به عنوان اسلام ناب در مقایسه با دیگر فرقه هاست و کسانی که در زمان امام جواد(علیه اسلام) و دیگر ائمه از فرزندان شان به زیارت قبر مطهر امام رضا(ع) می رفتند در حقیقت در برابر فرق و مذاهب دیگر از تشیع اثنا عشری تبلیغ می کردند. این در حالی است که زیارت خانه خدا یا قبر مطهر رسول خدا(صلی الله علیه وآله) چنین معنا و مفهومی ندارد. تبلیغ تشیع اثنا عشری ارزشی دارد که تبلیغ مکتب های دیگر فاقد آن است. به همین نسبت پاداش بیشتری دارد.
البته معنای این تحلیل تاریخی هیچ وقت این نیست که چنین فضیلتی امروزه در زیارت امام رضا(علیه السلام) وجود نداشته باشد. چرا که در زمان ما نیز زیارت آن حضرت و نوادگات معصومش، در حقیقت تبلور عملی اعتقاد به تشیع دوازده امامی است.
جایگاه امامان اهل بیت در کسب فیض الهی
توجه به رتبه و شأن ائمه معصومین(علیهم السلام) به عنوان واسطه فیض خداوند و مظهر جامع همه صفات جمال و جلال او، اهمیت زیارت مراقد مطهر آنها و ثواب فراوانش را برجسته می سازد. امامان اهل بیت(علیهم السلام) جایگاه ویژه ای در کسب فیوضات الهی دارند و ایشان مجرای وصول و جریان عنایات الهی هستند. از این جهت زیارت آنان یکی از ضروریات ارتباط با خداست.
امام باقر(علیه السلام) در حدیثی می فرماید: «اسلام بر پنج پایه بنا شده است. بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت و به هیچ چیز ندا در داده نشده آن گونه که به ولایت تأکید شده است».(8) به عبارت دیگر هیچ یک از تکالیف به اندازه پذیرش ولایت امامان دوازده گانه مهم نیست. در همین راستا در بخشی از زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِكُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُم»(9)؛ (هر کس خدا را اراده کرده از شما شروع خواهد کرد و هر کس خدا را به وحدانیت شناخته از شما قبول کند و هر کس خدا را قصد کرده به شما توجه کند). در دعای ندبه نیز در مضمونی شبیه به همین موضوع می خوانیم: «أَيْنَ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِي إِلَيْهِ يَتَوَجَّهُ الْأَوْلِياء»(10)؛ (کجاست وجه خدا که اولیاء به او توجه کنند).
بنابراین امام(علیه السلام) و توجه قلبی به او در زیارت پلی است برای ایجاد ارتباط بنده با خدا. امام در این میان واسطه فیض و از وسائطی است که بنده را به خداوند می رساند. از این رو حتی در هنگام زیارت کعبه نیز توسّل و توجه به امام می تواند مقصود را نزدیک تر کند. لذا می توان وجه ثواب مند بودن زیارت را در برخی احادیث همین موضوع دانست.
عناوین بیشتر برای مطالعه:
نماز و دعا نزد قبور اولياء
تشویق ائمه(ع) به زیارت کربلاء
جواز شدّ رحال براى زیارت قبور
ثواب های به ظاهر ناعادلانه زیارات
آیا زیارت قبور از نظر شرع پذیرفته شده است؟
فلسفه زیارت قبر پیامبر(ص) چیست و چه آثارى دارد؟
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.