تمثیل، شیوه ای زیبا و قابل فهم برای بیان حقایق است. قرآن در قالب مثال حقایقی را مطابق با فهم عموم انسان ها بیان کرده است که از فصاحت و بلاغت قرآن پرده برمی دارد و جهانی از معارف را در قالب مثال های زیبا بیان می کند.

قرآن منظره حق و باطل را در مثالی پر معنا و با عباراتی موزون به زیبایی به آب و کف روی آب تشبیه می کند. در این مثال حقایق مهمی نهفته است که عبارتند از: 1- گاهی باید برای شناخت حق از باطل، به سراغ نشانه ها رفت زیرا باطل تنها در یک لباس ظاهر نمی گردد. 2- باطل همواره به دنبال بازار آشفته می گردد تا بالا نشین و چشم پرکن بماند اما حق در این مبارزه همیشگی متواضع، خاموش و سودمند است.

خداوند در آیه 41 سوره عنکبوت، کسانی که غیر خدا را معبود و ولى خود قرار داده اند، به «عنکبوت» تشبیه می کند که خانه ای می سازد که سست ترین خانه هاست. آری آنها که غیر از خدا را معبود خویش برگزینند، تکیه گاهشان بر تار عنکبوت است. تخت و تاج فرعون ها، اموال بى حساب قارون ها، قصرها و گنج هاى شاهان، همه مانند تارهاى عنکبوت، بى دوام و سست و غیر قابل اعتماد و ناپایدار در برابر طوفان حوادث است.

در آیه 39 سوره یس، هلال ماه به خوشه خرما تشبیه شده است. خرما به صورت خوشه، بر درخت ظاهر مى شود که پایه این خوشه، به صورت چوب قوسى شکل زرد رنگى است که به درخت متصل است و نوک آن مانند جارو است و دانه هاى خرما به نخهاى آن متصل اند، هنگامى که خوشه را مى برند آن پایه قوسى شکل، بر درخت باقى مى ماند که وقتى مى خشکد و پژمرده مى شود، کاملاً به هلال آخر ماه مى ماند. زیرا همان گونه که هلال آخر ماه، خمیده، پژمرده، زرد رنگ، و نوکهاى آن رو به پائین است، این خوشه نیز همین گونه است.

خداى متعال در آیه 20 سوره شورى، با یک تشبیه لطیف، مردم جهان را در برابر روزى هاى پروردگار و چگونگى استفاده از آن، به کشاورزانى تشبیه مى کند که گروهى براى آخرت کشت مى کنند و گروهى براى دنیا، و بعد نتیجه هر یک از این دو زراعت را مشخص مى کند. این آیه نشانگر آن است که اسلام، به دنیا به عنوان یک مزرعه مى نگرد که محصولش در قیامت چیده مى شود. تعبیراتى که در روایات یا بعضى دیگر از آیات قرآن آمده تأیید و تأکیدى بر همین معناست.

خداوند در آیه 8 سوره صف، با اشاره به ضعف و ناتوانى مخالفان حق، می فرماید: «آنها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند، ولى خداوند نور خود را کامل مى کند هر چند کافران خوش نداشته باشند».

«کلمه طیّبه» در آیه 24 سوره ابراهیم، هر سنّت، دستور، برنامه، روش، عمل، انسان و خلاصه هر موجود پاک و پر برکتى را شامل مى شود که به یک درخت پاکیزه که میوه های آن همیشه در دسترس می باشد، تشبیه شده است. سپس براى تفهیم مسئله، از روش مقابله و مقایسه استفاده کرده، بلافاصله نقطه مقابل آن یعنی«شجره خبیثه» را بیان می نماید و «کلمه خبیثه» را به آن تشبیه می کند، کلمه خبیثه ای که همان کلمه کفر و شرک، گفتار زشت و شوم، برنامه هاى گمراه کننده و غلط، انسانهاى ناپاک و آلوده، و خلاصه هر چیز ناپاک است.

خداى متعال در آیات 45 و 46 سوره کهف، ضمن یک مثال بسیار زنده و گویا، ناپایدارى نعمت هاى جهان ماده را کاملا مجسّم کرده و آن را تشبیه به قطره هاى باران می کند که بوسیله آن دانه هاى درون زمین از دل خاک سر برمى دارند و رشد و نموّ می کنند آن چنان که سر بر سر هم مى گذارند و درهم فرو مى روند، ولى دیرى نمى پاید که بادهاى خزان، گرد و غبار مرگ بر سر آنها مى پاشد و چیزى نمى گذرد که آن گیاهان خرم و سرسبز، پژمرده و بى فروغ مى شوند. آری، پابرجاترین اموال در چند لحظه نابود می شود.

در آیه 35 سوره نور، مى خوانیم: «نور خداوند، همانند چراغدانى است که در آن چراغى باشد و آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده، همچون یک ستاره فروزان». منظور از نور خداوند در این جا، همان نور«هدایت» است که از قرآن و وحى و وجود پیامبران سرچشمه مى گیرد و با دلائل توحید آبیارى مى شود و نتیجه آن تسلیم در برابر فرمان خدا و حصول تقوا است.

در آیات 39 و40 سوره نور، اعمال افراد بى ایمان، نخست به نور کاذبى تشبیه شده که همچون یک سراب در بیابان خشک و سوزان ظاهر مى شود، سرابى که نه تنها عطش را فرو نمى نشاند، بلکه آن را افزایش مى دهد. سپس از این نور کاذب که ظاهر اعمال منافقانه آنان است، وارد مرحله باطن این اعمال مى شود؛ باطنى هولناک، مملوّ از ظلمت ها و تاریکى هاى متراکم و هراس انگیز، باطنى وحشتناک که تمام حواس انسانى در آن از کار مى افتد و نزدیک ترین اشیاء بر او پنهان مى گردد که حتى خودش را نمى تواند ببیند چه رسد به دیگران.