آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در آیه 35 سوره نور، مى خوانیم: «نور خداوند، همانند چراغدانى است که در آن چراغى باشد و آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده، همچون یک ستاره فروزان». منظور از نور خداوند در این جا، همان نور«هدایت» است که از قرآن و وحى و وجود پیامبران سرچشمه مى گیرد و با دلائل توحید آبیارى مى شود و نتیجه آن تسلیم در برابر فرمان خدا و حصول تقوا است.

در آیه 35 سوره «نور» مى خوانیم: (مثل نور خداوند، همانند چراغدانى است که در آن چراغى باشد و آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده، همچون یک ستاره فروزان)؛ «مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاة فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَة الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّی».
و (این چراغ با روغنى افروخته مى شود که از درخت پر برکت زیتونى گرفته شده که نه شرقى است و نه غربى)؛ «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَة مُبارَکَة زَیْتُونَة لا شَرْقِیَّة وَ لا غَرْبِیَّة» .
(آنچنان روغنش صاف و خالص است که گوئى بدون تماس با آتش مى خواهد شعله ور شود)!؛ «یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نار».
(نورى است بر فراز نور)؛ «نُورٌ عَلى نُور».
و (خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت مى کند)؛ «یَهْدِی اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاء».
(و براى مردم مثل ها مى زند)؛ «وَ یَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثالَ لِلنّاس».
(و خداوند به هر چیزى آگاه است)؛ «وَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْء عَلِیم».
براى تشریح این مثال توجه به چند امر ضرورى است:
«مشکاة» در اصل، به معنى روزنه و محل کوچکى است که در دیوار ایجاد مى کردند و چراغ هاى معمول قدیم را براى محفوظ ماندن از مزاحمت باد و طوفان، در آن مى نهادند، و گاه از داخل اطاق طاقچه کوچکى درست مى کردند و طرفى را که در بیرون اطاق و مشرف به حیاط منزل بود با شیشه اى مى پوشاندند، تا هم داخل اطاق روشن شود، و هم صحن حیاط، و در ضمن از باد و طوفان نیز مصون بماند.
و نیز به محفظه هاى شیشه اى که به صورت مکعب مستطیلى مى ساختند و درى داشت و در بالاى آن روزنه اى براى خروج هوا، و چراغ را در آن مى نهادند، گفته شده است.
کوتاه سخن این که: «مشکاة» محفظه اى براى چراغ در مقابل حمله باد و طوفان بود، و از آنجا که غالباً در دیوار ایجاد مى شد نور چراغ را نیز متمرکز ساخته و منعکس مى نمود.
«زجاجه» یعنى «شیشه»، و در اصل به سنگ هاى شفاف مى گویند، و از آنجا که شیشه نیز از مواد سنگى ساخته مى شود و شفاف است به آن «زجاجه» گفته شده.
و در اینجا به معنى حبابى است که روى چراغ مى گذاشتند، تا هم شعله را محافظت کند و هم گردش هوا را، از طرف پائین به بالا، تنظیم کرده، بر نور و روشنائى شعله بیفزاید.
«مصباح»، به معنى خود «چراغ» است که معمولاً با فتیله و یک ماده روغنى قابل اشتعال افروخته مى شده است.
جمله «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَة مُبارَکَة زَیْتُونَة لا شَرْقِیَّة وَ لا غَرْبِیَّة»، اشاره به ماده انرژى زاى فوق العاده مستعد براى این چراغ است؛ چرا که «روغن زیتون» که از درخت پر بار و پر برکتى گرفته مى شود، یکى از بهترین روغن ها براى اشتعال است آن هم درختى که تمام جوانب آن به طور مساوى در معرض تابش نور آفتاب باشد، نه در جانب شرق باغ و کنار دیوارى قرار گرفته باشد و نه در جانب غرب که تنها یک سمت آن آفتاب ببیند، و در نتیجه میوه آن نیمى رسیده و نیمى نارس و روغن آن ناصاف گردد.
و با این توضیح، به اینجا مى رسیم که براى استفاده از نور کامل چنین چراغى با درخشش و تابش بیشتر، نیاز به چهار عامل داریم:
چراغدانى که آن را از هر سو محافظت کند بى آن که از نورش بکاهد، بلکه نور آن را متمرکزتر سازد.
حبابى که گردش هوا را بر گرد شعله تنظیم کند، اما آن قدر شفاف باشد که به هیچ وجه مانع تابش نور نگردد.
چراغى که مرکز پیدایش نور بر فتیله آن است.
و بالاخره ماده انرژى زاى صاف و خالص و زلالى که آن قدر آماده اشتعال باشد که گوئى بدون تماس با شعله آتش، مى خواهد شعله ور گردد.
اینها همه از یکسو، در حقیقت بیانگر جسم و ظاهرشان است.
از سوى دیگر، مفسران بزرگ اسلامى در این که: محتواى این تشبیه چیست و به اصطلاح «مُشَبَّه» کدام نور الهى است، تفسیرهاى گوناگونى دارند:
بعضى گفته اند: منظور همان نور هدایتى است که خداوند در دل هاى مؤمنان بر افروخته، و به تعبیر دیگر، منظور «ایمان» است که در سراچه قلوب مؤمنان جایگزین شده است.
بعضى دیگر آن را به معنى قرآن که در درون قلب آدمى نورافکن مى گردد دانسته اند.
بعضى، تشبیه را اشاره به شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله).
بعضى اشاره به دلائل توحید و عدل پروردگار.
و بعضى به روح اطاعت و تقوا که مایه هر خیر و سعادت است تفسیر کرده اند.
در واقع تمام مصادیقى که براى نور معنوى در قرآن و روایات اسلامى آمده در اینجا به عنوان تفسیر ذکر شده است، و روح همه آنها در واقع یک چیز است و آن همان نور «هدایت» است که از قرآن و وحى و وجود پیامبران سرچشمه مى گیرد، و با دلائل توحید آبیارى مى شود، و نتیجه آن تسلیم در برابر فرمان خدا و تقوا است.
توضیح این که: نور ایمان که در قلب مؤمنان است داراى همان چهار عاملى است که در یک چراغ پر فروغ موجود است:
«مصباح» همان شعله هاى ایمان است که در قلب مؤمن آشکار مى گردد و فروغ هدایت از آن منتشر مى شود.
«زجاجه» و حباب، قلب مؤمن است که ایمان را در وجودش تنظیم مى کند.
«مشکاة» سینه مؤمن و یا به تعبیر دیگر، مجموعه شخصیت و آگاهى و علوم و افکار او است که ایمان وى را از گزند طوفان حوادث مصون مى دارد.
و «شجره مبارکه زیتونه» همان وحى الهى است که عصاره آن در نهایت صفا و پاکى مى باشد و ایمان مؤمنان به وسیله آن شعله ور و پر بار مى گردد.
در حقیقت این نور خدا است، همان نورى است که آسمان ها و زمین را روشن ساخته و از کانون قلب مؤمنان سر بر آورده، و تمام وجود و هستى آنها را روشن و نورانى مى کند.
دلائلى را که از عقل و خرد دریافته اند، با نور وحى آمیخته مى شود و مصداق «نُوْرٌ عَلى نُور» مى گردد.
و هم در اینجا است که دل هاى آماده و مستعد، به این نور الهى هدایت مى شوند و مضمون: «یَهْدِى اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاء» در مورد آنان پیاده مى گردد.
بنابراین، براى حفظ این نور الهى (نور هدایت و ایمان) مجموعه اى از معارف، آگاهى ها، خودسازى ها و اخلاق لازم است که همچون مشکاتى این مصباح را حفظ کند.
و نیز قلب مستعد و آماده اى مى خواهد که همچون «زجاجه» برنامه آن را تنظیم نماید.
و امدادى از ناحیه وحى لازم دارد که همچون «شجره مبارکه زیتونه» به آن انرژى بخشد.
و این نور وحى باید از آلودگى به گرایش هاى مادى و انحرافى شرقى و غربى که موجب پوسیدگى و کدورت آن مى شود، بر کنار باشد.
آنچنان صاف، زلال و خالى از هر گونه التقاط و انحراف، که بدون نیاز به هیچ چیز دیگر، تمام نیروهاى وجود انسان را بسیج کند، و مصداق «یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» گردد.
هر گونه تفسیر به رأى، و پیش داورى هاى نادرست و سلیقه هاى شخصى و عقیده هاى تحمیلى و تمایل به چپ و راست و هر گونه خرافات که محصول این شجره مبارکه را آلوده کند، از فروغ این چراغ مى کاهد و گاه آن را خاموش مى سازد.
این است مثالى که خداوند در این آیه براى نور خود بیان کرده و او از همه چیز آگاه است.
از آنچه در بالا گفتیم این نکته روشن مى شود: اگر در روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) که در تفسیر این آیه رسیده است، گاه «مشکاة»، به قلب پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)، «مصباح» به نور علم، «زجاجة» به وصى او على(علیه السلام) و «شجره مبارکه» به ابراهیم خلیل(علیه السلام) که ریشه این خاندان از او است، و جمله «لا شَرْقِیَّة وَ لا غَرْبِیَّة» به نفى گرایش هاى یهود و نصارا تفسیر شده است، در حقیقت چهره دیگرى از همان نور هدایت و ایمان، و بیان مصداق روشنى از آن است، نه این که منحصر به همین مصداق باشد.
و نیز اگر بعضى از مفسران، این نور الهى را به قرآن یا دلائل عقلى یا شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تفسیر کرده اند آن نیز ریشه مشترکى با تفسیر فوق دارد.(1)