گرچه عامل بودنِ شخصِ آمر و ناهى از شرايط لازم براى «امر به معروف و نهى از منكر» نيست؛ اما به يقين اگر گوينده، پيش از ديگران به آنچه مى گويد عمل كند؛ تأثير كلام او فوق العاده خواهد بود؛ زيرا تأثيرِ عميقِ سخن، هنگامى است كه از دل برآيد؛ در اين صورت، لاجرم بر دل نشيند. شنونده هنگامى باور مى كند كه سخن گوينده از دل برآمده كه آن را در اعمال وى مشاهده كند؛ به همين دليل پيشوايان بزرگ دين؛ پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و پويندگان راه آنها هميشه از اين روش پيروى مى كردند.

با توجه به آیات قرآن، یهودیان در ماجرای ماهیگیری روز شنبه، سه گونه واکنش نشان دادند: گروهی متوسل به حیله ای شرعی شدند. برخی دیگر به موعظه گروه نخست و نهی آنها از این کار پرداختند. گروه سوم نیز کسانی بودند که اهل مسامحه و سکوت بودند و می گفتند: «آنها را رها كنيد، تا خداوند خود آنها را عذاب كند». درباره سرانجام این سه گروه بايد گفت كه تنها گروه دوم نجات یافت و مجرمان و سکوت كنندگان به عذاب الهی گرفتار شدند.

 امر به معروف و نهى از منکر سه مرحله دارد، که توجّه به آن لازم است: 1- مرحله قلبى: یعنى در دل عاشق معروف و دشمن منکر باشد؛ 2- مرحله زبانى: علاوه بر عشقِ درونى نسبت به معروف و بیزارى قلبى از منکرات، آن را بر زبان جارى سازد و در برخورد با منکرات و ترک معروف ها با زبان خویش و به صورت مؤدّبانه و دوستانه تذکّر دهد؛ 3- برخورد عملى و فیزیکى: که این مرحله از امر به معروف و نهى از منکر، کار حکومت است.

در زمان بنى امیّه خصوصاً یزید، منکرات شرق و غرب جهان اسلام را فرا گرفته و معروف ها به فراموشى سپرده شده بود. حتّى مدینه مرکز حکومت پیامبر(ص) آلوده به انواع محرّمات بود. صلحا و عبّاد از صحنه حکومت کنار گذاشته شده و ظالمان و فاسدان و تبعیدیان و مطرودان زمان پیامبر(ص) زمام امور را به دست گرفته بودند. در چنین شرایطى امام حسین(ع) با تمام وجود رسالت امر به معروف و نهى از منکر را ادا نمود که اگر قیام امام نبود معلوم نبود بنی امیه چه بر سر اسلام مى آوردند.

هیچ یک از افراد جامعه نباید نسبت به رفتار هم نوعانش بی تفاوت باشد. در غیر این صورت سرنوشت جامعه به دست افراد تبهکار و ظالم می افتد. این امر تا حدّی مهم است که امام حسین(ع) هدف قیامش را امر به معروف و نهی از منکر بیان می کند. بسیاری از مفاسد که دامنگیر جوامع مسلمان می گردد، ـ چه در گذشته و چه در آینده و آخر الزمان ـ نتیجه ترک «امر به معروف و نهی از منکر» است. بنابراین، این مساله همواره باید مورد توجه باشد.

«معروف» از ماده «عرفان» يعنى چيز شناخته شده و «منكر» از ماده «انكار» يعنى چيز ناشناخته است. راغب در «مفردات» مى گويد: «معروف اسم است براى هر فعلى كه با عقل و شرع نيكى و خوبى آن شناخته مى شود و منكر اسم است براى هر فعلى كه با اين دو، حُسن و خوبى آن انكار مى شود». به عمل نيك، «معروف» و شناخته شده گويند؛ زيرا خدا روح انسان را چنان آفريده كه براي او صفات خوب شناخته شده است.

گروهی امر به معروف را موجب سلب آزادی می دانند، در پاسخ می توان گفت؛ زندگی اجتماعی براى افراد دارای فوائد فراوانى است. اما در مقابل آن برکات بسیار، محدودیت های ناچیزی را نیز به همراه دارد،  لذا بشر در زندگى اجتماعى خود، این محدودیت ها را پذیرفته است. و از آنجا که در زندگى اجتماعى، افراد اجتماع در سرنوشت یکدیگر اثر دارند، از این رو حق نظارت در اعمال دیگران، خاصیت زندگى دسته جمعى است، و انجام این فریضه نه تنها با آزادى هاى فردى مخالف نیست، بلکه وظیفه اى است که افراد در مقابل یکدیگر دارند.

برخی اجرای امر به معروف را سبب هرج و مرج در جامعه می دانند، اما در جواب گفته می شود؛ امر به معروف و نهى از منکر داراى دو مرحله است: نخست جنبه عمومى دارد که از تذکر و اعتراض و انتقاد تجاوز نمى کند. اما مرحله دوم که مخصوص جمعیت معینى است و از شئون حکومت اسلامى است، به این معنى که اگر نیاز به شدت عمل و اجراى حدود باشد، این جمعیت زیر نظر حاکم شرع و متصدیان حکومت اسلامى انجام وظیفه کنند. بنابراین، با توجه به مراحل و مقررات امر به معروف و نهى از منکر، هیچ گونه هرج و مرجى در اجتماع تولید نمى شود.

تضادى در میان این دو دستور نیست؛ اوّلاً: آیه مورد بحث مى فرماید حساب هر کس جدا است و گمراهى دیگران مانند نیاکان و غیر نیاکان، لطمه اى به هدایت افراد هدایت یافته نمى زند، بنابراین شما از آنها پیروى نکنید و خود را نجات دهید . ثانیاً: این آیه اشاره به موقعى مى کند که امر به معروف و نهى از منکر کارگر نمى شود، و یا شرائط تأثیر آن جمع نیست.

«امر به معروف و نهى از منکر» از همه وظایف دینى مهم تر است. درست مانند مزرعه بزرگى که برای  سرپا ماندن و ثمره دادن، علاوه بر آبیارى منظّم، کافى و به موقع، نیازمند دفع آفات نیز می باشد. در حقیقت امر به معروف حکم آبیارى مزرعه عظیم دین و نهى از منکر حکم آفت زدایى آن را داراست. این که در روایات اسلامی امر به معروف و نهى از منکر از همه واجبات مهم تر شمرده شده، دلیلش این است که بدون این دو بقیّه واجبات به بار نمى نشینند.