«رياكارى» تخريب كننده فضائل اخلاقى و عاملى براى پاشيدن بذر رذائل در روح و جان انسانهاست. در حديثى از رسول خدا (ص) مى‏ خوانيم كه فرمود: «كسى كه نماز را به خاطر ريا بخواند، مشرك شده و كسى كه روزه‏ را براى ريا به جا آورد، مشرك شده و كسى كه صدقه و انفاق را براى ريا انجام دهد، مشرك شده. سپس آيه "فَمَنْ‏ كانَ‏ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ..."، را تلاوت فرمود». روزه‏ از معدود عباداتى است كه گناه بزرگ ريا و خودنمائى نمى‏ تواند در آن نفوذ كند؛ زيرا شخصى كه اهل روزه‏ است و لياقت بار يافتن به اين ضيافت الهى را دارد، هرگز به غير از خدا به ديگرى فكر نمى‏ كند. در احکام روزه نيز اگر شخص روزه‌ دار حين روزه قصد ريا نمايد، روزه اش باطل است و بايد قضا نمايد؛ البته کفاره ندارد. لذا تمام «عبادات»، مشروط به «اخلاص»‏ هستند و از طرفی خود عبادات از اسباب خلوص نيت هستند. امير مؤمنان على (ع) می فرمايد: «خداوند ايمان را براى تطهير دل از شرك واجب فرموده، و نماز را براى پاك شدن از تكبّر، و زكات را سبب روزى قرار داده، و روزه را وسيله‏ اى براى پرورش اخلاص بندگان».

جدل به معناى‏ «تابيدن طناب» است؛ اگر طناب خوب پيچيده و تابيده شود، عرب مى ‏گويد: «جَدَلتُ الحَبلَ». اين لفظ در مورد دو نفر كه با هم كشتى مى ‏گيرند و به يكديگر مى ‏پيچيدند نيز اطلاق مى ‏شود؛ همان طور كه در مسائل فكرى و منطقى نيز اگر دو نفر باهم به بحث بپردازند و در مباحثه، افكار آنها به همديگر بپيچد نيز اين لفظ استعمال مى ‏شود. امام صادق عليه السّلام درباره اخلاق شايسته برای کسی که روزه های مستحبّی سه روزه هر ماه قمری - غير از ماه رمضان - را می گيرد، فرمود: «هرگاه يكى از شما سه روز از ماه (پنجشنبه اول ماه، چهارشنبه وسط‍‌ ماه و پنجشنبه آخر ماه) را روزه بگيرد، نبايستى با كسى ستيزه و نادانى نمايد و به سوگند و عهد و پيمان شتاب ننمايد و اگر كسى به او نادانى نمود، بايستى تحمّل و بردبارى كند».

«روزه»‏ ابعاد گوناگونى دارد، و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏ گذارد، كه از همه مهمتر «بعد اخلاقى» و فلسفه تربيتى آن است. از فوائد مهم روزه اين است كه روح انسان را «تلطيف»، و اراده انسان را «قوى»، و غرائز او را «تعديل» مى‏ كند. در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه همين اثر روحانى و معنوى آن است. روزه با محدوديت هاى موقت به او «مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت» را مى ‏بخشد. بين روزه و صبر رابطه متقابل وجود دارد؛ از يک سو روزه آفرينده روح صبر در انسان است؛ از يک سو کمال روزه به صبر است و ارزش خود را از آن می گيرد؛ چرا که بدون صبر روزه تحمل نمی شود و صلابت، متانت، حلم و حسن خلقی که از روزه دار توقع می رود، محقق نخواهد شد. مهمترين مصداق «صبر بر طاعت و سختی عبادت»، همين صبر در هنگام روزه داری است.

خانواده يك اجتماع كوچك است و استحكام پيوندهاى اين اجتماع كوچك در پيشرفت انسان در زمينه‏ هاى مادّى و معنوى تأثير بسزايى دارد. هنگامى كه اجتماعات كوچك خويشاوندى نيرومند شد، اجتماع عظيم آنها نيز عظمت مى ‏يابد و از هر نظر قوى خواهد شد. به همين دليل، اسلام كه آيينى اجتماعى است به موضوع «صله رحم» اهمّيّت زيادى داده و صله رحم را از واجبات و قطع رحم را از محرّمات و گناهان بزرگ شمرده است. رسول خدا (ص) در ضمن توصيه هايی که به مناسبت ماه مبارک رمضان و درباره مراقبت های اخلاقی اين ماه ايراد کرده اند؛ می فرمايد: «هر کس در اين ماه با خويشان خود بپيوندد، خدا او را در قيامت به رحمت خود واصل گرداند و هر کس در اين ماه رابطه اش را با خويشان خود قطع کند، خداوند در قيامت رحمت خود را از او دريغ نمايد».

خداوند متعال در چندين آيه بعد از دعوت به «عبادت و توحيد»، دعودت به «احسان» در حق برخی از انسان ها کرده که «کودکان يتيم» در رديف سوم، بعد از والدين و فاميل قرار دارند. در هر جامعه‏ اى يتيمانى وجود دارند كه نيازمند كمك هاى ديگرانند، و اين وضعيّت در انتظار فرزندان ديگران نيز هست. انسان از آينده خبر ندارد، شايد فردا فرزندان او يتيم شوند. بنابراين، همان گونه كه دوست دارد پس از مرگش مردم با يتيمان او برخوردى خوش و شايسته داشته باشند، اكنون هم او نسبت به يتيمان ديگران چنين باشد. رسول خدا (ص) نيز درباره مراقبت های اخلاقی ماه مبارک رمضان فرموده اند: «وَ تَحَنَّنُوا عَلَى أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنْ عَلَى أَيْتَامِكُمْ؛ به يتيم هاى‏ مردم محبّت كنيد، تا به يتيم هاى شما محبّت كنند». اصولا مسائل اجتماعى همواره به شكل يك سنت از امروز به فردا و از فردا به آينده دور دست سرايت مى‏ كند و يكى از آثار وضعيّه محبّت به ايتام، اين است كه اگر ايتام مردم را اکرام كرديد، مردم هم در آينده يتيمان شما را اكرام مى ‏كنند.

رسول خدا (ص) در ضمن خطبه ای درباره ماه رمضان، توصيه هايی را برای استفاده بهتر از فرصت اين ماه مبارک بيان کرده اند و می فرمايد: «اى مردم! هر کس در اين ماه اخلاقش را نيکو گرداند، [اخلاق نيکش] براى او جواز عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گامها بر صراط مى لغزد». حسن خلق به معنى خاص، آن است كه انسان با گشاده رويى و چهره شاد و زبان نرم و ملايم با مردم روبرو شود، و در هر جا و با هر كس با خوش ‏روئى برخورد كند، لب ‏هايى پر از تبسّم، و كلماتى پر از محبت و لطف داشته باشد. اين يكى از فضايل اخلاقى است كه در روابط اجتماعى فوق ‏العاده مؤثر است. قسمت مهمى از موفقيت پيامبر (ص) در پيش برد اهداف خود، و همچنين ساير معصومين (ع) و بزرگان علما و پيشوايان، مرهون همين فضيلت بوده است و يكى از عوامل مهم شكست بسيارى از رهبران و مديران جامعه، نبود اين فضيلت است.

در آيات و روايات اسلامى تأكيد فراوانى بر انفاق در راه خدا و كمك به نيازمندان شده كه در كمتر چيزى اين گونه تأكيد وارد شده است. تعداد آياتى كه كلمه «انفاق» يا مشتقّاتش در آن به كار رفته است، بيش از هفتاد آيه است. البتّه اگر آياتى كه مضمون آنها دلالت بر انفاق دارد، ولى كلمه انفاق يا مشتقّاتش در آن ذكر نشده است را اضافه كنيم، مجموع آيات انفاق بيش از اين تعداد خواهد شد. در ماه مبارك رمضان كه كارهاى عادى مؤمن در آن عبادت محسوب مى ‏شود، چنين طاعتى تا چه حد ارزشمند و والاست! يكى از فلسفه‏ هاى روزه احساس نياز نيازمندان و رسيدگى به حال و وضع فقراست. رسول خدا (ص) نيز می فرمايند: « [در اين ماه] بر فقراء و مساكين خود احسان و انفاق کنيد».

الله تعالی خطاب به بندگان گناهکارش می فرماید: «اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ‏ايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد، كه خدا همه گناهان را مى ‏آمرزد، زيرا كه او آمرزنده و مهربان است‏». امير المومنين علی عليه السلام در يکی از خطبه هايش می فرمايد: «اينک كه در متن حيات هستيد ... بساط توبه گسترده است ... فراريان از طاعات خدا به سوى او فراخوانده مى ‏شوند و به بدكاران و گنهكاران اميد عفو داده مى‏ شود ... پيش از آنكه در توبه بسته شود [فرصت را غنيمت بشماريد و توبه کنيد]». رسول الله صلی الله عليه و آله نيز می فرماید: «اى مردم! ماه خدا (مضان) با بركت، «آمرزش» و رحمت به سوى شما رو مى ‏آورد. اين ماه برترين ماهها است ... ماهى است كه به ميهمانى خدا دعوت شده ‏ايد و از كسانى كه مورد اكرام خدا هستند، مى ‏باشيد. نَفَس هاى شما همچون تسبيح، خوابتان چون عبادت، اعمالتان مقبول، و دعايتان مستجاب است ... بدبخت كسى است كه از آمرزش الهى در اين ماه بزرگ محروم گردد ... [در اين ماه] به سوى خدا از گناهانتان توبه كنيد ... اى مردم! جانهای شما در گرو اعمال شما است، پس [در فرصت اين ماه] با استغفار کردن رهايشان كنيد ...».

رسول خدا (ص) در پيشواز ماه مبارک رمضان و در ضمن خطبه ای مشهور به «خطبه شعبانيه» که در آخرين روزهای يکی از ماههای شعبان ايراد شده، فرموده اند: «... وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ، وَ غُضُّوا عَمَّا لَايَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْهِ أَبْصَارَكُمْ، وَ عَمَّا لَايَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَيْهِ أَسْمَاعَكُمْ‏...؛ [در فرصت ماه رمضان] زبانتان را حفظ كنيد، و چشم هايتان را از آنچه كه نظر به آن حرام است بپوشانيد، و گوش هايتان را از آنچه كه شنيدن آن حرام است حفظ كنيد...». يكى از آداب «روزه كامل» در اسلام اين است كه انسان هنگام روزه‏ گرفتن زبان خود را از آلودگى به گناه و سخنان باطل حفظ كند، همانگونه كه چشم و گوش‏ را بايد از آلودگى به گناه محافظت كرد. رسول خدا (ص) شنيد كه زنى در حال روزه‏ دارى، كنيز خود را دشنام مى ‏دهد! دستور داد طعامى حاضر كردند و به آن زن فرمود: بخور. عرض كرد: روزه‏ دارم. فرمود: چگونه روزه ‏دار هستى، در حالى كه كنيز خود را دشنام دادى!؟ روزه فقط پرهيز از طعام و شراب نيست». حضرت زهرا (س) مى ‏فرمايند: «اگر روزه‏ دار زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را نگه ندارد، روزه به چه كارش مى ‏آيد!».

خداوند در قرآن کريم می فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد، روزه بر شما نوشته شده است، آن گونه كه بر امت هايی كه قبل از شما بودند، نوشته شده بود». بلافاصله فلسفه اين عبادت را در يك جمله كوتاه، اما بسيار پرمحتوا چنين بيان مى‏ كند: «شايد پرهيزكار شويد». با جمله آخر حکمت تشريع روزه، ايجاد روح «تقوا» در مؤمنين بيان شده است. در آيه دیگر می فرمايد: «خداوند [اعمال صالح و عبادات را] تنها از پرهيزكاران مى ‏پذيرد». لذا روزه از فرد بی تقوا پذيرفته نيست. روزه مثل هر عبادات و عمل صالحی، ثوابی دارد که بی تقوايی و گناه آن ثواب را پاک می کند. چرا که که فرق است بين «قبولى» و «صحت» عمل، چه بسا عملى صحيح باشد، اما مورد قبول درگاه خداوند قرار نگيرد. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايند: «چه بسا روزه‏ دارانى كه از روزه خود جز گرسنگی و تشنگى، بهره ‏اى ندارند»! جايی که هوای نفس حکومت می کند، فرصت ظهور و به فعليت رسيدن دين و دينداری نيست و گل عبادت در زمين «پرهيز» شکوفا می شود.