بالا بردن قرآنها بر سر نيزه ها توسط سپاه شام به دستور عمرو عاص، توطئه ای بود که از سوى منافقان و افراد نفوذى در سپاه امام على(ع) تقویت و تکمیل شد. آنها ساده لوحان سپاه امام را فریفتند و با شدّت از امام خواستند كه جنگ را متوقف كند. آنها امام(ع) را تهدید کردند که اگر دستور بازگشت به مالك ندهی تو را خواهيم كشت، در اين هنگام امام(ع) در برابر پيشنهاد حكميت، تسليم شد تا مشكل عظيم ترى را با مشكل كوچك ترى برطرف سازد.

از منظر تاریخ نگاران کوچکترین تردیدی وجود ندارد که معاویه با ترتیب دادن توطئه ای، امام حسن(ع) را به دست همسرش جعده، دختر اشعث بن قیس به شهادت رساند. همچنین «ام بکر» دختر «مسور» گوید: «بارها به امام سم خورانده شد. هر بار از آن رهایی می یافت تا آن که مرتبه آخر، سم به قدری شدید بود که پاره های جگر امام از گلویشان خارج می شد». پس از شهادت امام، طبق وصیت آن حضرت خواستند او را در کنار قبر رسول خدا(ص) دفن کنند؛ اما «عایشه» با استناد به این که «بَیْتِی لَا آذَنُ فِیهِ»، مانع از این کار شد.

معاویه می دانست که امام حسن(ع) تهدیدی جدی علیه تثبیت خلافت در بنی امیه است، از این رو برای هموار کردن حکومت یزید تصمیم گرفت امام(ع) را به شهادت برساند و برای در امان ماندن از پیامدهای چنین جنایتی همسر امام حسن(ع) را با وعده همسری یزید تطمیع کرد تا امام(ع) را مسموم کند.

احادیث «وصایت» را جماعت بسیارى از صحابه نقل کرده اند؛ از قبیل: امام على(ع)، سلمان، ابوایّوب انصارى، انس بن مالک، بریده حصیب، عمرو بن عاص، ابوذر غفارى، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، حسان بن ثابت، فضل بن عباس، نعمان بن عجلان، عبدالله بن ابى سفیان، ابوالهیثم بن تیّهان، سعید بن قیس، حجر بن عدى، خزیمة بن ثابت، عمرو بن حمق، عبدالله بن عباس، مغیرة بن حارث، اشعث بن قیس کندى و... .

برخى از صحابه و تابعین، حضرت امیرمؤمنان(ع) را در اشعار و رجزهاى خود با لقب «وصى» توصیف کرده اند و این خود دلالت بر مشهور بودن حضرت به این لقب و ثبوت آن نزد صحابه و تابعین داشته است. مانند: عبدالله بن ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب، ابوالهیثم بن تیّهان(بدری)، غلامى از بنى ضبّه، زیاد بن لبید انصارى، حجر بن عدى، خزیمة بن ثابت، زحر بن قیس جعفى، اشعث بن قیس، نعمان بن عجلان انصارى و ... .

علماى اهل سنت در کتابهاى خود با عبارات مختلفى به شهادت امام حسن(ع) اشاره نموده اند؛ از جمله: حاکم نیشابورى نقل کرده: «حسن بن على چندین بار سم داده شد، ولى با آن ها مقابله کرد و از آن ها رهایى یافت تا آن که در مرتبه آخر که به توسط آن از دنیا رحلت نمود سمّى بود که به جگرش اصابت نمود». هم چنین ابن عساکر از ابى حازم نقل کرده: «هنگام رحلت حسن(ع)، حضرت به برادرش حسین(ع) فرمود: «مرا کنار قبر پیامبر(ص) دفن کنید و مواظب باشید که به خاطر من خونى ریخته نشود، و لذا مرا کنار مقابر مسلمانان دفن کنید».