اولا: مجازات های رستاخيز اثر تكوينى و خاصيت عمل دنیایی است و اثر تکوینی عمل همواره با انسان همراه است؛ در حقیقت اعمال انسان در اين عالم نابود نمى‏ شود، و باقى مى‏ ماند، در روح او نيز آثار و ملكاتى برجاى خواهد گذشت، سپس اين ملكات و آثار عمل در تمام عوالم با انسان همراه است، و آن اعمال نيز در قيامت تجسم مى‏ يابد و با او خواهد بود و او را شكنجه و آزار خواهد داد.
ثانیا: عذاب های درد ناک و طولانی آخرت متناسب با شاکله شخصیّتی گناهکاران است؛ گناهکاران اگر هزاران برابر زندگی دنیا هم عمر می کردند باز هم عاقبت شان تغییری نمی کرد و این به آن خاطر است که نفس انسان سال های زیادی در دنیا با خلقیّاتی پرورش می یابد و به اموری عادت می کند که باعث تداوم بر گناه می شوند. به بیان امام صادق(ع) «اهل دوزخ از اين رو در دوزخ جاودان باشند كه نيّت داشتند اگر در دنيا جاودان باشند هميشه نافرمانى خدا كنند».
ثالثا: گناهکارانی که عذاب می شوند به عذاب های شدید و جاودانه ی آخرت هشدار داده شده اند؛ رهبران الهى و پيامبران بزرگ و اوصياى آنان، به عذاب شدید و جاودانه ی برخی از گناهان هشدار داده اند. با این حال، در صورت ارتکاب چنین گناهانی، به چه كسى مى‏ توانيم ايراد بگیریم، و بر چه چيز خرده گرفته، و به كدام قانون اعتراض نماييم؛ جز به خودمان!

شکر به مفهوم قدردانی از نعمت ها با قلب، زبان و عمل است. شکر قلبی به معنی تسليم در برابر رضای خداوند، و شکر زبانی، ادای جملات سپاس گزارانه است. مقصود از شکر عملی نیز، استفاده مناسب از هر نعمت در راستای هدف خلقت می باشد. البته هيچ كس توان شكرگزاری واقعی از نعمت هاى خدا را ندارد؛ چرا كه همين توفيق شكرگزارى و توانایی بر آن از نعمت هاى خدا بوده و خود نیازمند به سپاسی دیگر است. لذا همانطور كه در روايات اشاره شده برترين شكر، اظهار عجز و ناتوانى از شکرگزاری در برابر نعمت هاى خداوند است.

آیات قرآن، مسأله تقدیر و هدایت تکوینی موجودات را از مظاهر ربوبیت پروردگار بر می شمارد. اکتشافات علمى، حقایق شگفت آوری از تقدیر و هدایت را آشکار می سازد. نویسنده کتاب راز آفرینش در این رابطه می گوید: پرندگان مهاجر، و زنبوران عسل هرگز آشیانه خود را گم نمى کنند، در حالى که انسان براى بازگشت به وطن احتیاج به آدرس دقیق دارد. حشرات، چشم هاى میکروسکوپى (ذره بینی) دارند، در حالى که بازهای شکارى داراى چشم هاى تلسکوپى (دوربینی) هستد و همه این ها نشان از برنامه ریزى دقیق، و هدایت پروردگار است.

اولا: مرگ هر انسانی تابع نظام «علّت و معلول» است؛ اگر خداوند بخواهد جلوی تأثیر «علل» را بگیرد، اساس این جهان مادی از هم خواهد گسست. هماهنگی با طبیعت و «کنترل نظام علت و معلول» به نفع «سلامت» انسانها بواسطه «نعمت عقل و تدبیر» به عهده خود انسانها گذاشته شده است. از طرفی عوامل بشری نیز در مرگ انسانها نقش مهمّی دارند و نمی توان «عدل خدا» را زیر سوال برد و «عمل و تدبیر انسان» را فراموش کرد!

ثانیا: خداوند در «دنیا و آخرت» بصورت «تکوینی و تشریعی» از یتیم «حمایت» می کند. اگر کودکی که یتیم شده است سختی های دنیا را تحمل کند، در دنیا به مقاماتی می رسد که همگان آرزوی آن را دارند. از طرفی دیگر اين افراد که با مجاهدت، مشکلات را تحمّل کرده و صبر پیشه می کنند، ثواب بيشتری در آخرت از اعمال خود مي برند؛ چون «برترين اعمال، مشكل ترين آنها است». در دستورات دینی نیز یتیم از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و قرآن كریم و پیشوایان معصوم(ع) امر سرپرستی كودكان یتیم را به مؤمنین سپرده اند تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود. در نتیجه اگر در جامعه ای شاهد بدرفتاری با یتیم باشیم و کسانی پیدا نشوند که سرپرستی یتیم را برعهده گرفته و گرامی بدارند، بجای تردید در عدالت خداوند در «انسانیت» افراد آن جامعه باید شک کرد.

- جمعى معتقدند كه همه ذرات موجودات اين جهان اعم از آنچه ما آن را عاقل مى شماريم يا بى جان و غيرعاقل، همه داراى نوعی «درک» و شعورند و با «زبان قال» تسبيح و حمد خدا مى گويند. هر چند ما قادر نيستيم به نحوه درک و احساس آنها پى ببريم و زمزمه حمد و تسبيح آنها را بشنويم.
- جمعی دیگر معتقدند كه تسبيح و حمد پدیده های بی جان و غیرعاقل همان چيزى است كه ما آن را «زبان حال» مى ناميم. چنین تسبیحی حقيقى است نه مجازى؛ ولى به زبان حال است نه قال. تسبیح به زبان حال، یا تسبیح تکوینی نیز به این معناست که هر مخلوقى به ذات خود بر وجود خالق دلالت دارد. هر مصنوعى بر وجود صانع و هر فعلى بر وجود فاعل و بر علم و قدرت او دلالت می کند.
- بعضى از مفسّران نیز احتمال داده اند كه حمد و تسبيح عمومى موجودات در اينجا تركيبى از زبان «حال» و «قال» يا به تعبير ديگر «تسبيح تكوينى» و «تشريعى» باشد؛ چرا كه بسيارى از انسان ها و همه فرشتگان از روى درک و شعور حمد و ثناى الهی مى گويند و همگى ذرات موجودات نيز با زبان حالشان از عظمت و بزرگى خالق بحث مى كنند. گرچه اين دو نوع حمد و تسبيح با هم متفاوت است ولى در «قدر جامع» يعنى مفهوم وسيع حمد و تسبيح، مشترک مى باشند.

«قضا» در لغت یعنی «حکم کردن و فیصله دادن» و در اصطلاح همان «فراهم نمودن اسباب تحقّق امور» است. «قَدَر» نیز در لغت یعنی «اندازه گیری» و در اصطلاح، اشاره به «ویژگی های طبیعی و حدّ وجودى و حدود تحقّق اشیاء» است. قضا و قدر «تکوینی» یعنی همه امور بر اساس علل و ویژگی های خاصّی محقّق می شوند و قضا و قدر تشریعی به معنى فرمان الهى در تعيين وظائف انسان و مقدار و حدود اين وظائف است. قضا و قدر با اختیار انسان منافات ندارد و سرنوشت او وابسته به اسبابی است که از جمله آن، اراده و تلاش انسان است.

خداوند در سوره رعد آیه 15، می فرمايد: «كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از روى اختيار يا اجبار ـ و همچنين سايه هايشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى كنند». در آيات ديگر قرآن اين معنا به وضوح آمده است؛ مانند: «ولله يسجد من في السماوات والأرض» و همچنين «والنجم والشجر يسجدان». به اين ترتيب تمامى موجودات جهان بدون استثناء سجده تكوينى دارند و تسليم فرمان هاى الهى هستند؛ و در اين ميان مؤمنان علاوه بر اين سجود تكوينى كه جنبه اختيارى ندارد؛ داراى سجود اختيارى تشريعى نيز هستند.
 

مالكيّت بر دو گونه است: مالكيّت حقيقى(تكوينى)، و مالكيّت حقوقى(تشريعى)؛ مالك حقيقى كسى است كه داراى سلطه خارجى بر چيزى باشد. مالكيّت حقوقى، همان قراردادى است كه سلطه قانونى را بر چيزى امضاء مى كند؛ مثل مالكيّت انسان نسبت به اموال خود. هر دو نوع مالكيّت، از نگاه يك موّحد از آن خدا است. او است كه داراى سلطه وجودى بر همه اشياء جهان است. از نظر مالكيّت قانونى، نيز همه چيز از آن او است.

عبارت «إِنْ الْحُكْمُ إِلاَّ للهِ»، که در چند سوره  قرآن تکرار شده است، مفهوم وسیع و گسترده ای دارد و دلیلی برای تخصیص نوع خاصی از حاکمیت وجود ندارد. حکم در این آیات، هر گونه حاکمیت اعم از حاکمیت تکوینی و تشریعی، حکومت و داوری روز قیامت، و عبادت را منحصر در خداوند می داند. به این ترتیب تمام تفسیرها در معنای این عبارت جمع است.

خداوند در سوره اعلی می فرماید: «همان کس که اندازه گیرى کرد و هدایت نمود»، در حقیقت مقصود از هدایت، هدایت تکوینی است که خداوند آن را به صورت انگیزه ها و قوانین، بر موجودات حاکم ساخته، همانند شیر مادر و عاطفه شدید مادری؛ و از سوی دیگر، انگیزه ای که طفل را به سوی پستان می کشاند. این آمادگی و هدایت، نشان از ربوبیت پروردگار دارد. انسان علاوه بر هدایت تکوینی نیازمند هدایت تشریعی نیز می باشد که از طریق وحی و ارسال انبیاء صورت می پذیرد.