قرآن واژه ای زیبا برای «استعمار» انتخاب کرده که بیانگر همه محتوای آن در تمام اشکالش و با تمام ریزه کاری هایش است. واژه پرمعنی «استضعاف» را انتخاب کرده که هر گونه «استثمار»، تضعیف فکری، سیاسی، اقتصادی و... را به منظور بهره کشی از فرد یا گروهی در بر می گیرد. از سوي ديگر قرآن به «مستضعفان» وعده پیروزی داده؛ زیرا آنان بالقوه نیرومندند، هرچند موقتا تحت فشار دشمن قرار دارند؛ اما دائما در تلاش و تکاپو هستند. از این رو می فرماید: «ما اراده کرده ایم تا ... آنان را پیشوایان و وارثانِ روى زمین قرار دهیم».

واژه «مستضعف» در قرآن و روایات در دو معنا استعمال شده: 1- کسانی که از نظر معیشت در تنگنا قرار دارند. قرآن می فرماید: «ما اراده كرده ايم تا به مستضعفان زمين نعمت بخشيم». 2- کسانی که از نظر دینی در فشارند، همانند مسلمانان مكه كه توانايى هجرت نداشتند و مشركان به آنها اجازه نمى دادند مراسم دينى خود را آزادانه انجام دهند. گاه اين واژه در روايات معناى سومى نيز دارد و آن كسى است كه توانايى بر تحقيق از حقّ و شناخت آن را ندارد. به فرموده امام باقر(ع): «مستضعف كسى است كه راهى بر شناخت كفر و ايمان ندارد».

«استكبار» دو معنا دارد: 1- ممدوح: تلاش برای آماده سازی شرايط لازم براى بزرگى. 2- مذموم: شخص «بزرگى» را به خود ببندد بى آن كه شايسته آن باشد. در قرآن نیز این معنا مذمت شده است. البته گاه قرآن، مستكبران را در مقابل ضعفاء قرار داده؛ اشاره به اين كه برترى جويى آنها به خاطر قوّت جسمانى يا مال و ثروت بوده است. «استضعاف» نیز در قرآن به دو معنا به کار رفته: 1- ضعفى كه از سوى مستكبران بر گروهى تحميل مى شود. 2- کسانی كه بر اثر جهل و نادانى و تعصّب، چشم و گوش بسته دنبال رهبران گمراه حركت مى كنند.

در بين صاحب نظران بحث است كه آيا ميل به «عدالت» با قطع نظر از منافع شخصى انسان، فطرى است و در نهاد انسان وجود دارد يا خير؟ اسلام معتقد است كه در نهاد بشر «عدالت خواهى» وجود دارد، اگر چه منافعش را نيز تامين نكند. آری اگر بشر خوب تربيت شود به جايى مي رسد كه خودش واقعاً عدالت خواه مي شود. براى اثبات اين مطلب مى توانيم مواردى را عرضه كنيم كه افرادى عادل و عدالت خواه بوده اند؛ در حالى كه منافعشان هم ايجاب نمى كرده است؛ ولى عدالت، ايده و هدف و آرزويشان بوده و خودشان را فداى راه عدالت كرده اند.

در اناجيل مسيحيان اوصافى براى ياران منجى بشريت ذكر شده است. از جمله: اطاعت مطلق از منجی، عمل به وظیفه و اوامر و نواهی الهی و استضعاف؛ در انجيل «لوقا» آمده است: «خوشا به حال شما اى فقرا؛ زيرا براى شماست ملكوت خداوند. خوشا به حال شما اى گرسنگان در امروز؛ زيرا در آينده سير خواهيد شد. خوشا به حال شما اى گريه كنندگان؛ زيرا در آينده خندان خواهيد شد».

حقوق «اقلیت های» دینی را می توان در چند بخش خلاصه کرد: 1- حقوق عقیدتی، که اسلام با وجود دعوت اهل کتاب به اسلام، اما آنان را در انتخاب آزاد گذاشته و اجبار در پذیرش اسلام را تجویز نمی کند. 2- اسلام در پناه قانون از پیروان سایر ادیان حمایت کرده و در صورت عمل به شرایط «ذمه» جان و مال آنان محترم است. 3- اسلام تعدی به اموال غیر مسلمانان را حرام دانسته و حقوق مالی و اقتصادی آنان را محترم می شمارد. 4- اسلام حقوق اجتماعی اهل کتاب را رعایت کرده و در صورت فقر و استضعاف برای آنان حقوقی مقرر کرده است.

فرعون برای استحکام پایه های حکومت خود میان مردم مصر تفرقه ایجاد کرد و آنان را به  دو گروه قبطیان و سبطیان تقسیم کرد. بعضی از فراعنه مصر، صد هزار برده را به مدت 20 سال برای ساختن یک قبر به کار می گرفتند. فرعون، مردم را به استضعاف کشید و دستور داد پسران را سر ببرنند و زنان را به وحشت بیاندازند.

مردمى كه از نظر فكرى در سطح پايين قرار دارند هميشه مركب هاى راهوارى براى مستكبران محسوب مى شوند و از آنجا كه بت پرستى بر پرستش موهومات بنا شده، عامل مؤثّرى براى تحميق توده ها است. شرك، عامل پراكندگى است و «اختلاف بیانداز و حکومت کن» از قديمى ترين ابزار استثمار است. مستكبران همواره خواهان اين هستند كه مردم در برابر آنها همچون خدا تواضع كنند و فرمانشان را به عنوان فرمان مقدّس بپذيرند. مردمى كه در برابر سنگ و چوب سجده مى كنند، براى پذيرش خدايان انسانى آمادگى بيشترى دارند.