آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «مستضعف» در قرآن و روایات در دو معنا استعمال شده: 1- کسانی که از نظر معیشت در تنگنا قرار دارند. قرآن می فرماید: «ما اراده كرده ايم تا به مستضعفان زمين نعمت بخشيم». 2- کسانی که از نظر دینی در فشارند، همانند مسلمانان مكه كه توانايى هجرت نداشتند و مشركان به آنها اجازه نمى دادند مراسم دينى خود را آزادانه انجام دهند. گاه اين واژه در روايات معناى سومى نيز دارد و آن كسى است كه توانايى بر تحقيق از حقّ و شناخت آن را ندارد. به فرموده امام باقر(ع): «مستضعف كسى است كه راهى بر شناخت كفر و ايمان ندارد».

واژه «مستضعف» در قرآن و روايات اسلامى به دو معنا اطلاق شده است:
1. كسانى كه از نظر زندگى مادى در فشارند؛ مانند آنچه در آيه 5 سوره «قصص» آمده، مى فرمايد: «وَ نُرِيدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ»؛ (ما اراده كرده ايم تا بر مستضعفان زمين نعمت بخشيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم). اين آيه اشاره اى به داستان بنى اسرائيل و فرعونيان است و اصل كلّى را در باب مستضعفان بيان مى دارد.
2. كسانى كه از نظر دينى در فشار واقع شده اند و قادر بر هجرت از محل زندگى خود نيستند؛ قرآن مجيد درباره آنها مى فرماید: «وَ مَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِى سَبِيلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنْكَ وَلِيّاً وَ اجْعَل لَّنَا مِنْ لَّدُنْكَ نَصِيراً»(1). اين آيه ناظر به مسلمانان مكّه است كه توانايى هجرت نداشتند و مشركان به آنها اجازه نمى دادند مراسم دينى خود را آزادانه انجام دهند. قرآن مسلمانان مدينه را تشويق به نجات آنها از چنگال مشركان مى كند و نام مستضعف بر آنها مى نهد.
گاه اين واژه در روايات معناى سومى نيز دارد و آن كسى است كه توانايى بر تحقيق از حقّ و شناخت آن را ندارد؛ خواه بر اثر ضعف فكرى باشد يا عدم دسترسى به منابع تحقيق. در روايتى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه از آن حضرت درباره مستضعف سؤال كردند، فرمود: «هُوَ الَّذى لَا يَهْتَدِي حِيلَةً إلَى الْكُفْرِ فَيَكْفُرُ وَ لَا يَهْتَدِي سَبِيلاً إِلَى الْإِيمَانِ، لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُؤْمِنَ وَ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَكْفُرَ»(2)؛ (مستضعف كسى است كه راهى بر شناخت كفر و ايمان ندارد؛ نه مى تواند ايمان را اختيار كند و نه مى تواند كفر را بپذيرد).(3)