ترديدى نيست كه هر كس نيروى مرموزى را در درون خود احساس مى كند كه بر تمام اعمال، گفتار و حتّى انديشه هايش نظارت دارد و كمتر كسی اصل وجود آنرا انكار كرده است. همان نیرویی که به ما مي گويد پيمان شكني نكنيد، ظلم و ستم نكنيد و ... که اگر تذكّرات آن سودمند واقع نشد و عملِ خلاف انجام شد شروع به سرزنش كرده و فرد را در دادگاه خود محكوم نموده و وادار به توبه مي نمايد. بنابراين وجدان مانند ساير نيروهاى درونى ما حقيقت مرموزى دارد كه تنها آن را از راه آثارش مى توان شناخت.

«وجدان» نمونه زنده ای از دادگاه رستاخیز است که قاضی، گواه و مجری احکامش یکی است، كه قرآن به آن «نفس لوامه» می گوید. دادگاهی كه چون معصوم نيست و علم و دانش آن محدود است، ممكن است مورد سوء استفاده قرار گیرد و حقى را ناحق يا به عكس ناحقى را حق جلوه دهد. از سویی گناهكاران نمی توانند از فشار شكنجه های وجدان خود رهايى یافته و مجازاتهاى وجدان به صورت بيماريهاى روانى خودنمايى مى كند. همانند بسيارى از شخصيتهاى سياسى، که پس از دوران ریاست خود، مورد محاکمه وجدان قرار گرفته و در برابر ضرباتش تاب نیاوردند.

درون وجود انسان نیروى مرموزى وجود دارد که قرآن آن را «نفس لوامه» و فلاسفه «عقل عملى» و امروزه «وجدان» می خوانند. همین که کار خوب یا بدى از انسان سر بزند این نیرو به سرعت دادگاهی تشکیل داده و نتیجه حکمش را به صورت مجازات ها یا تشویق هاى روانى به اجرا در مى آورد. در این دادگاه قاضى و شاهد و مجرى حکم و تماشاچى همه یکى است؛ محاکمه این دادگاه برق آسا و حکم آن یک مرحله اى است؛ این محکمه فقط کیفر نمى دهد، بلکه پاداش نیز مى دهد و کیفرهاى این دادگاه هیچ شباهتى با کیفرهاى معمولى ندارد.

قرآن مجيد تا آن حد به معاقبه و معاتبه نفس اهمّيّت داده كه در آیه 2 سوره قيامت، به نفس «لوّامه» سوگند ياد کرده و مى فرمايد: «وَ لا اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ»؛ نفس لوّامه همان وجدان بيدارى است كه صاحبش را به هنگام ارتكاب كار خلاف ملامت و سرزنش مى كند، كه اين خود نوعى معاقبه و مجازات خويشتن است. امام علی(ع) نیز فر موده اند: «مَنْ ذَمَّ نَفْسَهُ اَصْلَحَها ...»؛ (آن كس كه نفس خويشتن را مذّمت كند سبب اصلاح آن را فراهم كرده است ...).

«نَفس» به گفته راغب، لسان العرب، قاموس، كتاب العين و ديگران به معناى «روح» است كه مركز ادراكات انسان مى باشد. در قرآن مجيد مراحلى براى «نفس» ذكر شده مانند: «نفس اماره،»؛ «نفس لوامة»؛ و «نفس مطمئنه».

یکی از راه های مبارزه با نفس، مهلت ندادن به نفس است؛ چون اگر فرصت پیدا کند با گناه انس می گیرد و عمر انسان را ضایع می کند. پس باید نفس را تنبیه کرد و او را از گناه باز داشت و به کارهای سخت مجبورش نمود و این گونه با نفس خود به مجاهدت برخاست؛ زیرا تنها در این صورت به هدایت می رسد. آری انسان با معاقبه به مرتبه «نفس لوامه» می رسد و هنگامی که نفسش رام شد و رشد کرد به «نفس مطمئنه» ارتقاء می یابد.