اهمیت فوق العاده دعا در فرهنگ اسلامى
آیت الله العظمی مکارم شیرازی
اهمیت فوق العاده دعا در فرهنگ اسلامى / پنج اثر مثبت دعا / شبهه‌اى درباره دعا / آداب و شرایط دعا / بحث‌هاى گسترده مربوط به دعا / دعا هایى که مستجاب نمى شود
بسم الله الرّحمن الرّحيم
دعا زیباترین رابطه خلق با خالق است. دعا روح انسان را طراوت مى بخشد و نور امید بر آن مى پاشد. دعا انسان را به اصلاح خویشتن و تهذیب اخلاق دعوت مى کند.
دعا نزدیک ترین و مؤثرترین رابطه انسان با خداست؛ به هنگام دعا، انسان با تمام وجودش خدا را مخاطب ساخته و از فضل و رحمتش طلب مى کند و با خضوع و تذلّل او را مى خواند و خواسته هاى خود را بى پرده به عرض او مى رساند.
دعا در فرهنگ اسلامى از مهم ترین عبادات است، تا آنجا که خداوند در قرآن مجید پس از امر به دعا و وعده استجابت «وَ قَالَ رَبُّكُمْ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ»، مى افزاید: کسانى که در برابر این رابطه نزدیک خلق و خالق تکبر مى ورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ».[1]
و در جایى دیگر از قرآن مجید مى خوانیم: «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ؛[2] بگو: پروردگارم براى شما ارزشى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد».
مرحوم علامه مجلسى در بحار الانوار آورده است که شخصى از امام باقر علیه السلام سؤال مى کند: «أَيُّهُمَا أَفْضَل،ُ كَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ كَثْرَةُ الدُّعَاءِ؟ قَالَ: الدُّعَاءُ، أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى "قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ"؛[3] کدام یک از این دو افضل است: کثرت قرائت قرآن، يا کثرت دعا؟ امام علیه السلام فرمود: کثرت دعا، آیا آیه شریفه "قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ" را نشنیده‌اى؟».
به هنگام دعا تمام حجاب ها میان خداوند و بندگان برداشته مى شود و انسان، مستقیماً او را مخاطب قرار داده و تمام نیاز هاى خود را با او در میان مى گذارد.
اضافه بر این، شکى نیست که دعا نقش بسیار مؤثرى در تربیت نفوس انسانى و سوق آنها به مراتب کمال دارد که بسیارى از آن غافل اند.
با اینکه خداوند به انسان بسیار نزدیک است: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ؛[4] ما از رگ گردن به انسان نزديك تريم»، ولى بسیار مى شود که انسان با غفلت و بى توجهى از او فاصله مى گیرد و دور مى شود.
دعا مى تواند این دورى را تبدیل به نزدیکى کند و این فاصله را از میان بردارد، چراکه انسان به هنگام دعا، قرب و نزدیکى خود را به خدا کاملاً احساس مى کند.
دعا همچون باران بهارى است که سرزمین دل ها را سیراب مى کند و شکوفه هاى ایمان و اخلاص و عشق و عبودیت را بر شاخسار روح انسان ظاهر مى سازد.
دعا نسیم روح بخش قدسى است که همچون دم مسیحا عظم رمیم را به اذن الله حیات مى بخشد.
دعا دریاى مواجى است که گوهر هاى فضایل اخلاقى را در درون وجود انسان پرورش مى دهد.
هر نفسى که با دعا همراه است مُمِدِّ حیات است و مُفَرِّحِ ذات، و هر دلى که با نور دعا قرین است با تقواى الهى همنشین است.
دعا کننده، وصول به مقاصد شخصى یا نوعى خود را از خدا مى طلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانى او را از طریق دعا می خواهد.
از اینجا مى توان گفت: دعا اکسیر اعظم، کیمیاى سعادت، آب حیات و روح عبادت است. همان گونه که در حدیث نبوى آمده است: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ وَ لَا يُهْلَكُ مَعَ الدُّعَاءِ أَحَدٌ؛[5] دعا حقیقت عبادت است و با وجود دعا کسى هرگز هلاک (گمراه) نمى شود».
و در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدِّينِ وَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛[6] دعا اسلحه مؤمن وستون خیمه دین و نور آسمان‌ها وزمین است».
هنگامى که در شرایط قبولى دعا - که در روایات اسلامى آمده است - دقت مى کنیم، مطلب روشن تر مى شود، چراکه یکى از شرایط اصلى آن توبه و شرط دیگر، استفاده از غذاى حلال و شرط دیگر، امر به معروف و نهى از منکر است.
هنگامى که دعا کننده در پى استجابت دعاى خویش است و به سراغ این سه امر مى رود او را تربیت اخلاقى فوق العاده اى مى کند.
حتى در حدیث دیگرى که مرحوم کلینى در کتاب کافى از امام على بن موسى الرضا علیه السلام نقل کرده، مى خوانیم که دعا اسلحه پیامبران بود. امام علیه السلام فرمود: «عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ، فَقِيلَ: وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ؟ قَالَ: الدُّعَاءُ؛[7] به سراغ سلاح پیغمبران بروید، عرض کردند: سلاح انبیا چیست؟ فرمود: دعا».
درباره اینکه دعا حتى قضاى مُبرم الهى را تغییر مى دهد و شفاى هر بیمارى است و انواع بلاها را دفع مى کند و کلید اجابت است و در هر حاجتى باید به در خانه خدا و به سراغ اجابت رفت و همچنین درباره شرایط اجابت و موانع اجابت و آداب دعا و دعا هاى مستجاب و غیر مستجاب و اسباب تأخیر استجابت دعا و مانند آن، روایات زیادى در کلمات معصومین وارد شده که در حد تواتر است.
پنج اثر مثبت دعا
به طور کلى مى توان گفت که دعا حداقل پنج اثر مثبت و سازنده براى دعاکننده دربر دارد:
1. روح امید را در دعا کننده به وجود مى آورد؛ حتى زمانى که همه درها را به روى خود بسته مى بیند و از همه جا مأیوس مى شود، به فکر کسى مى افتد که هر مشکلى براى او آسان است و نسبت به بندگانش کریم و رحمان و رحیم است، رو به درگاه او مى آورد و حل مشکل خود را از او مى خواهد و امیدوار است به نتیجه مطلوب برسد.
2. به هنگام یأس، از تلاش و کوشش باز مى ایستد، اما هنگامى که نور امید بر دل او افتاد بر تلاش و کوشش خود مى افزاید و چه بسا این تلاش و کوشش او را به مقصود برساند.
3. هنگامى که خود را در برابر خداوندى مشاهده مى کند که از همه عیوب پاک و منزه است، سعى مى کند خود را هر چند به صورت ضعیف همانند او کند و از عیوب و رذایل اخلاقى پیراسته سازد.
4. چون طالب اجابت است، سعى مى کند شرایط اجابت دعا را که تمام آنها جنبه تهذیب اخلاق دارد، فراهم سازد و این فرصتى است براى او تا خود را اصلاح و تهذیب کند.
5. محتواى دعا ها معمولاً سازنده است و سبب تهذیب نفوس و تکامل ارواح و فاصله گرفتن دعا کننده از رذایل اخلاقى مى گردد. به تعبیر دیگر، همه دعا ها داراى پیام هاى مفید و سازنده اند؛ چه کسى است که دعاى مکارم الاخلاق را مى خواند و محتوایش در او اثر نمى گذارد و یا چه کسى است که دعاى کمیل را مى خواند و روح توبه و بازگشت به خدا در او ایجاد نمى شود؟ چه کسى است که دعاى عرفه را مى خواند و مراحل معرفة الله را نمى فهمد و با دریایى از صفات جمال و جلال خدا و معارف والاى مذهب آشنا نمى شود؟ البته این اثر در صورتى است که در مفهوم دعا بیندیشد و روى جمله جمله آن دقت کند.
در ضمن، دعاها سطح فکر انسان را بالا مى برند و به او مى آموزند که از خداوند چه چیزهایى تقاضا و تمنا کند. این مطلب هنگامى به وضوح براى انسان ثابت مى شود که دعا هاى مأثورى همچون دعاهاى صحیفه سجادیه و دعا هاى معروف دیگر را مورد توجه قرار دهد.
«ابن جوزى»، یکى از دانشمندان اهل سنت در کتاب «خصائص الائمه»، درباره دعا هاى صحیفه سجادیه مى گوید: «ان علىّ بن الحسین زین العابدین له حق التعلیم فى الاملاء و انشاء و کیفیة المکالمة و المخاطبة و عرض الحوائج الى اللّه تعالى، فانه لولاه لم یعلم المسلمون کیف یتکلمون و یتفوّهون سبحانه فى حوائجهم، فان هذا امام علیه السلام علّمهم بأنّه متى ما استغفرت فقل کذا و متى ما استسقیت فقل کذا و متى ما خفت من عدوّ فقل کذا»[8].
شبهه اى درباره دعا
بعضى از ناآگاهان معتقدند که دعا کردن مفهوم ندارد، چراکه خداوند حکیم و علیم است و رحمان و رحیم و آنچه مصلحت بنده اش باشد، براى او فراهم مى سازد.
به تعبیر دیگر، دعا نمى تواند مقدرات الهى را تغییر دهد، چراکه این مقدرات هماهنگ با علم و قدرت او تعیین شده است.
پاسخ این سخن روشن است. شخص دعا کننده هنگامى که رو به درگاه خدا مى آورد و خود را شستشو مى دهد و لایق مواهب جدیدى مى سازد، خداوند این مواهب را به دلیل تغییر حالى که او پیدا کرده است به او مى دهد. به تعبیر دیگر، مواهب الهى تابع لیاقت هاست، و علم و حکمت خداوند ایجاب مى کند که به هر کس مطابق آنچه لایق است، عنایت کند. بنابراین هنگامى که دعا کننده خود را در مرحله تازه اى از لیاقت قرار مى دهد، الطاف تازه اى شامل حال او مى شود.
به بیانى دیگر، دعا کردن به ویژه با رعایت شرایطش از عوامل ایجاد لیاقت هاى تازه در انسان است.
اضافه بر این، هنگامى که خداوند خودش در جاى جاى قرآن بندگانش را دعوت به دعا مى کند و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام، در روایات بى شمارى آنها را به دعا کردن تشویق مى کنند، ذکر این گونه شبهات بسیار بى معناست.
«عَنْ مُيَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ، قَالَ لِي: يَا مُيَسِّرُ! ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ، إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَةٍ، وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَل لَمْ يُعْطَ شَيْئاً، فَسَلْ تُعْطَ يَا مُيَسِّرُ! إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ َ لِصَاحِبِهِ؛[9] امام صادق علیه السلام به یکى از یارانش به نام مُیَسِّر فرمود: اى میسر! پیوسته دعا کن و نگو: کار از کار گذشته، زیرا نزد خداوند متعال مقامى است که انسان جز با دعا و درخواست به آن نائل نمى شود. اگر یکى از بندگان خدا دهانش را ببندد و چیزى درخواست نکند، چیزى به او داده نخواهد شد. بنابراین درخواست کن تا به تو داده شود. اى میسر! هیچ درى را نمى کوبى مگر این که امید است سرانجام گشوده شود».
از این روایت به خوبى استفاده مى شود دعا سبب ارتقاء مقام انسان و در نتیجه سبب اجابت مى شود.
از اینجا پاسخ سخن شبهه مانند دیگرى روشن مى شود و آن اینکه بعضى مى گویند: مقام تسلیم اولیاء الله چنان است که زبانشان از دعا بسته است:
من گروهى مى شناسم ز اولیا که دهانشان بسته باشد از دعا
از قضا که هست رام آن کرام جستن دفع قضاشان شد حرام
در قضا ذوقى همى بینند خاص کفرشان آید طلب کردن خلاص
این سخن نیز علاوه بر اینکه بر خلاف آیات قرآن و روایات پیغمبر اکرم و معصومین عليهم السلام است مغالطه اى در بر دارد که با کمى دقت روشن مى شود. زیرا دعا هرگز به معناى اعتراض به خدا نیست، هرگز مخالف تسلیم در برابر قضاى الهى نیست، بلکه حقیقت دعا درخواست تغییر شرایطى است که خداوند طبق حکمتش آنها را مقرر مى کند.
لذا مى بینیم که همه انبیاى الهى با داشتن مقام تسلیم و رضا همواره دعا مى کردند و در مشکلات رو به درگاه او مى آوردند.
مفهوم اشعار فوق این است که گروهى از اولیا طالب تکامل و تعالى روحانى که از ناحیه دعا حاصل مى شود نیستند و مى خواهند در مقامات پایین تر بمانند.
به همین دلیل در قرآن مجید مشاهده مى کنیم که پیغمبران خدا در مشکلات دعا مى کردند. آیا آنها از اولیاى الهى نبودند؟!
حضرت یوسف علیه السلام هنگامى که در فشار درخواست هاى نامشروع زنان مصر قرار گرفت عرض کرد: «قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُ إِلَيَ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ؛[10] پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آنچه آنها مرا به سوى آن مى خوانند و اگر مکر و نیرنگ آنها را از من بازنگردانى، به سوى آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود».
و به دنبال آن آمده است: «فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ؛[11] خداوند دعاى یوسف را به اجابت رساند و مکر و نیرنگ زنان مصر را از او بازگرداند».
حضرت موسى علیه السلام هنگامى که دستش از همه جا کوتاه شده بود، عرض کرد: «رَبِ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ؛[12] خدایا! به آنچه بر من نازل کنى نیازمندم». چیزى نگذشت که دعاى او نیز مستجاب شد.
حضرت ایّوب علیه السلام هنگامى که گرفتار مشکلات عظیمى شد، عرضه داشت: «أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ؛[13] خداوندا! زیان هایى به من رسیده و تو ارحم الراحمينى [آنها را برطرف کن]».
حضرت زکریا علیه السلام هنگامى که تا اواخر عمر از فرزند محروم بود، از خدا تقاضاى فرزند کرد و خدا دعایش را مستجاب نمود: «وَ زَكَرِيَّا إِذْ نادى رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ؛[14] و زكريا را [به ياد آور] در آن هنگام كه پروردگارش را خواند [و عرض كرد] پروردگار من! مرا تنها مگذار [و فرزند برومندى به من عطا كن] و تو بهترين وارثانى * ما دعاى او را مستجاب كرديم، و "يحيى" را به او بخشيديم، و همسرش را براى او اصلاح كرديم (قادر به آوردن فرزند كرديم)، چراكه آنها در نيكيها سرعت مى كردند، و به خاطر عشق [به رحمت] و ترس [از عذاب] ما را مى خواندند، و براى ما خاشع بودند».
و حتى پیغمبر گرامى اسلام صلّی الله علیه و آله نیز مأمور به دعا بود همان گونه که در آیه 114 سوره طه آمده است: «قُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً؛ بگو: خداوندا! بر علم من بیفزا».
لذا این تفکر که دعا کردن در مقامات عالیه اولیاء الله نیست، خیالى بیش نمى باشد.
آداب و شرایط دعا
دعا نیز مانند سایر عبادات آداب و شرایطى دارد که بعضى از آنها لازم و بعضى راجح است و بسیارى از آن شرايط غافل اند.
به یقین، زمان دعا، مکان دعا و حالات دعا کننده، بسیار متفاوت است.
در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله مى خوانیم که کسى از آن حضرت سؤال کرد: اسم اعظم خداوند کدام است؟ پیغمبر صلّی الله علیه و آله فرمود: «كُلُّ اسْمٍ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ أَعْظَمُ، فَفَرِّغْ قَلْبَكَ مِنْ كُلِ مَا سِوَاهُ وَ ادْعُهُ بِأَيِّ اِسْمٍ شِئْتَ؛[15] تمام نام هاى خدا اسم اعظم است، قلبت را از غیر او تهى کن و او را به هر اسمى مى خواهى بخوان [که همان، اسم اعظم است]».
ازجمله شرایط استجابت دعا که در بسیارى از روایات وارد شده، دورى از غذاى حرام است تا آنجا که در روایتى آمده است که حضرت موسى علیه السلام مردى را دید که به شدت به درگاه خدا تضرع مى کند، دست ها را بالا آورده و به اصرار از خداوند برآمدن حاجاتش را مى خواهد، خداوند به موسى علیه السلام چنین وحى کرد: «لَوْ فَعَلَ كَذَا وَ كَذَا لَمَا اسْتَجَبْتُ دُعَاءَهُ، لِأَنَّ فِي بَطْنِهِ حَرَاماً وَ عَلَى ظَهْرِهِ حَرَاماً وَ فِي بَيْتِهِ حَرَاماً؛[16] این مرد هر قدر چنین و چنان تضرع کند، دعایش مستجاب نمى شود، زیرا در شکم او حرام است و در پشت او حرام (حق الناس به گردن اوست) و در خانه او نیز اسباب حرام است».
و در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله مى خوانیم که فرمود: «أَطِبْ كَسْبَكَ، تُسْتَجَبْ دَعْوَتُكَ، فَإِنَّ الرَّجُلَ يَرْفَعُ اللُّقْمَةَ إِلَى فِيهِ حَرَاماً، فَمَا تُسْتَجَابُ لَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً؛[17] کسب خود را از آلودگى ها پاک کن، تا دعاى تو مستجاب شود، زیرا انسان هرگاه لقمه حرامى در دهان خود بگذارد، تا چهل روز دعاى او مستجاب نمى شود».
از نکات دیگرى که باید به آن توجه داشت این است که اگر انسان چیزى از خدا تقاضا کرد و دعاى او مستجاب نشد، مأیوس نگردد؛ بلکه بارها به درگاه او رود و خواسته خود را بخواهد.
در روایتى از امام على بن موسى الرضا علیه السلام مى خوانیم: کسى خدمت حضرت آمد و عرض کرد: فدایت شوم! حاجتى دارم که سال هاست از خدا مى خواهم و اجابت نشده و از تأخیر آن در قلب من شک و تردیدى حاصل شده است.
امام علیه السلام فرمود: «فَقَالَ لِي: أَخْبِرْنِي عَنْكَ لَوْ أَنِّي قُلْتُ قَوْلًا كُنْتَ تَثِقُ بِهِ مِنِّي؟؛ به من بگو که اگر من سخنى به تو بگویم، از من مى پذیرى؟». او در جواب عرض کرد: فدایت شوم! اگر به قول تو اعتماد نکنم به قول چه کسى اعتماد کنم؟
امام علیه السلام فرمود: «فَكُنْ بِاللَّهِ أَوْثَقَ، فَإِنَّكَ عَلَى مَوْعِدٍ مِنَ اللَّهِ، أَ لَيْسَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ "وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ"؛[18] [اکنون که به سخن من اعتماد دارى]، به سخن پروردگار به طریق اولى اعتماد کن، زیرا خداوند وعده داده است: "هنگامى که بندگان من از تو سؤال کنند، بگو: من نزدیکم، دعاى دعا کننده را هنگامى که مرا بخواند، پاسخ مى گویم"».
بحث هاى گسترده مربوط به دعا
در منابع اسلامى درباره دعا بحث هاى فراوانى از جهات مختلف آمده است که مجموع آن به یقین کتابى را تشکیل مى دهد. ازجمله کسانى که در این وادى بسیار خوب وارد شده‌اند عالم ربانى مرحوم محمدتقى مجلسى، پدر بزرگوار علامه محمدباقر مجلسى است که در کتاب «ریاض المؤمنین و حدائق المتقین»، مسائل مربوط به دعا را آورده است که از نظر اهمیت فهرست وار به آن اشاره مى شود. کسانى که مایل به شرح بیشتر هستند به کتاب مزبور مراجعه کنند.
او نخست درباره فضیلت دعا ازطریق عقل و نقل بحث مى کند، سپس به شرایط استجابت دعا مى پردازد؛ از قبیل قلب پاک، امیدوارى به استجابت، رد مظالم و اجتناب از معاصى و توبه از گناه، و گریه و زارى به درگاه خداوند، و حمد و ثناى الهى و صلوات بر پیغمبر و آل او عليهم السلام، و ذکر حاجات به صورت مفصل و الحاح و اصرار در دعا.
و در بخش دیگرى به روزى حلال و رد حقوق الناس و دعا کردن به صورت دسته جمعى و دعا در حق دیگران اشاره مى کند.
و نیز در بخش دیگرى انجام دعا را در هر حال، حال تنگدستى و حال غنا مورد توجه قرار مى دهد.
همچنین در بخش دیگرى درباره اوقات استجابت دعا ازجمله دعایى در نیمه شب، ماه مبارک رمضان و ماه شعبان و اوقات متبرکه بحث مى کند.
سپس درباره دعاى کسانى که دعایشان مستجاب مى شود، از جمله شخص روزه دار، زوار بیت الله، پیشواى عادل، و شخص بیمار و دعاى پدر و مادر در حق فرزند ودعا در حق دیگران سخن مى گوید.
و در بخشى دیگر، موانع استجابت دعا را بر مى شمرد.
و در تمام این بخش ها تکیه بر روایات معصومین عليهم السلام کرده، نکته هاى جالبى را ذکر مى کند و از مجموع آن استفاده مى شود که مسأله دعا در تعلیمات اسلامى جایگاه فوق العاده‌اى دارد به گونه اى که به تمام جزئیات آن در روایات اسلامى اشاره شده است.
دعا هایى که مستجاب نمى شود
بار ها دیده مى شود که انسان درباره چیزى دعا مى کند و به درگاه خدا مى رود و اصرار روى اصرار دارد و گاه ماهها یا سالها طول مى کشد، ولى به اجابت نمى رسد. بعضى در این گونه موارد ناامید شده و از دعا کردن خود پشیمان مى شوند و گاه شک و تردید به وعده هاى استجابت دعا که در آیات وروایات آمده است، در دل آنها آشکار مى گردد.
در حالى که اولاً خداوند، عالم و حکیم و رحیم است و مى داند که گاه آنچه بنده اش از او تقاضا کرده، دشمن جان اوست و اگر به اجابت برسد آرامش زندگى او را بر هم مى زند و یا او را از راه خدا به راه هاى خطا و گمراهى مى کشاند. به همین دلیل دعاى او را مستجاب نمى کند، که در واقع لطف و مرحمتى در حق او روا داشته است. اما در عین حال او را دست خالى بر نمى گرداند و به جاى آنچه خواسته بود ودشمن جان او بود، مواهبى به او ارزانى مى دارد که باعث نجات و سعادت وخوشبختى اوست.
در روایتى از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله مى خوانیم: «هر مسلمانى که دعا کند، یا دعایش به اجابت مى رسد، یا خداوند به زودى در دنیا حاجت او را بر مى آورد و یا براى آخرتش ذخیره مى کند و یا گناهانش را مى بخشد».[19]
در روایت دیگرى آمده است که گاه در قیامت هنگامى که خداوند پاداش دعا هایى را که در دنیا به اجابت نرسیده بود به مؤمنى مى دهد آرزو مى کند که اى کاش هیچ دعایى از او در دنیا به اجابت نمى رسید تا از پاداش هاى پرارزش آن در قیامت بهره مند مى شد.[20]
از نمونه هاى روشن این مطلب (مصلحت نبودن اجابت دعا)، همان داستان ثعلبة بن حاطب انصارى است که در قرآن به آن اشاره شده و در تفاسیر و روایات به طور مشروح آمده که خلاصه اش چنین است:
یکى از یاران پیغمبر صلّی الله علیه و آله به نام ثعلبة بن حاطب که پیوسته در نماز جماعت آن‌حضرت در پنج وقت حاضر مى شد و مرد فقیرى بود از پیغمبر صلّی الله علیه و آله تقاضا کرد دعا کند که او غنى و ثروتمند شود. پیغمبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: «قَلِيلٌ تُؤَدِّي شُكْرَهُ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ لَا تُطِيقُهُ؛ مقدار کمى از نعمت هاى الهى که بتوانى حق شکرگزاری آن را ادا کنى، بهتر از مقدار زیادى است که توانایى اداى حق آن را نداشته باشى». آیا بهتر نیست که به پیغمبر خدا تأسى کنى و به زندگى ساده اى بسازى؟
ولى ثعلبه دست بردار نبود، بارها درخواستش را تکرار کرد و سرانجام به پیغمبر صلّی الله علیه و آله عرض نمود: به خدایى که تو را به حق فرستاده سوگند! اگر خدا ثروتى به من عنایت کند تمام حقوق آن را خواهم پرداخت.
پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله به ناچار براى او دعا کرد - تا عبرتى براى دیگران باشد - چیزى نگذشت که طبق روایتى، پسرعموى ثروتمندش از دنیا رفت و او وارث وى بود و ثروت سرشارى به او رسید.
و مطابق روایت دیگرى، گوسفندانى خرید که به سرعت زاد و ولد کردند، آن چنان که نگهدارى آنان در مدینه ممکن نبود. ناچار به آبادى هاى اطراف مدینه رفت و چنان سرگرم زندگى مادى شد که نه تنها در نماز جماعت پیغمبر صلّی الله علیه و آله شرکت نمى کرد، بلکه حتى در نماز جمعه نیز حاضر نمى شد.
پس از مدتى پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله مأمور جمع آورى زکات را نزد او فرستاد، تا زکات اموالش را بپردازد. ولى او که فردى کم ظرفیت و بخیل بود، از پرداخت حق الهى خوددارى کرد و از آن بالاتر اینکه اصل حکم زکات را زیر سؤال برد و گفت: این حکم همانند جزیه است، ما مسلمان شده‌ایم که جزیه نپردازیم، اگر بنا باشد زکات بدهیم چه فرقى میان ما وغیر مسلمانان خواهد بود؟ هنگامى که این خبر به پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله رسید فرمود: «يَا وَيْحَ ثَعْلَبَةَ يَا وَيْحَ ثَعْلَبَةَ؛ واى بر ثعلبة! واى بر ثعلبة!». در این هنگام آیه 75 تا 78 سوره توبه نازل شد و معلوم شد آنچه پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله درباره او پیش بینى مى فرمود، واقعیت پیدا کرد.[21]
نظیر این داستان را در طول تاریخ و حتى در دوران زندگى خود در مورد بعضى اشخاص دیده ایم و همین ها سبب مى شود که اگر گاهى دعاى ما مستجاب نمى شود، مأیوس نشویم و بدانیم که حکمتى در کار بوده و خداوند لطفى به ما کرده است.
در آغاز دعاى افتتاح نیز اشاره لطیفى به این مسأله شده است، آنجا که عرضه مى داریم: «فَإِنْ أَبْطَأَ عَنِّي عَتَبْتُ بِجَهْلِي عَلَيْكَ وَ لَعَلَّ الَّذِي أَبْطَأَ عَنِّي هُوَ خَيْرٌ لِي لِعِلْمِكَ بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ؛[22] هرگاه دعایى کنم واجابتش به تأخیر بیفتد من به دلیل جهلم در مقام عتاب بر مى آیم در حالى که شاید آنچه اجابتش به تأخیر افتاده براى من بهتر بوده است زیرا تو از عاقبت کارها آگاهى [و من ناآگاهم]».
آرى! همه دعا ها در واقع مستجاب مى شود، ولى هر کدام به صورتى آثارش به ما مى رسد.[23]
منبع: عرفان اسلامی (شرحی جامع بر صحيفه سجاديه)، آيت الله العظمی مکارم شيرازی
مقالات مرتبط:
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.