در بعضى از روايات، گناهان متعددى به عنوان موانع استجابت دعا ذكر شده: از جمله آنها سوء نيت، نفاق، تأخير نماز از وقت، بدزبانى، غذاى حرام، و ترك صدقه و انفاق در راه خدا است: «... وَ الذُّنُوبُ الَّتِي تَرُدُّ الدُّعَاءَ سُوءُ النِّيَّةِ وَ خُبْثُ السَّرِيرَةِ وَ النِّفَاقُ مَعَ الْإِخْوَانِ وَ تَرْكُ التَّصْدِيقِ بِالْإِجَابَةِ وَ تَأْخِيرُ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ حَتَّى تَذْهَبَ أَوْقَاتُهَا وَ تَرْكُ التَّقَرُّبِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْبِرِّ وَ الصَّدَقَةِ وَ اسْتِعْمَالُ الْبَذَاءِ وَ الْفُحْشِ فِي الْقَوْلِ ...». هنگامى كه در دعاى «كميل» به اين جمله پرمعنا مى رسيم: «اللهُمَّ اغْفِرْ لىَ الذُّنُوبَ الَّتى تَحْبِسُ الدُّعآءَ؛ خدايا گناهانى را كه از [برآورده شدن] دعا جلوگيرى مى كند، بر من ببخش»، مى فهميم كه ما حجاب خود و حجاب اجابت دعاهاى خود هستيم و مشكلات را بايد در درون خود جستجو كنيم، نه بيرون و اين «خود آلوده» را بايد از ميان برداشت! لذا براى اجابت دعا بايد قبل از هر چيز در پاكى قلب و روح كوشيد و از گناه توبه كرده و خودسازى نمود و از زندگى رهبران الهى الهام گرفت.
كسانى كه با منابع اسلامى سر و كار دارند به اين نكته واقفند كه دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد، تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را دعا و نيايش تشكيل مى دهد. دعا مسئله بسيار مهمّى است كه در آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام به گونه گسترده اى مطرح شده است. از مجموعه آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام استفاده مى شود كه دعا نه تنها عبادت است، بلكه از برترين عبادتها به شمار رفته است. بنابراين «دعا» در اسلام جايگاهى بس عظيم دارد و از اهميّت بسيار زيادى برخوردار است.
گاهی گفته می شود که اعتقاد به دعا بر فعّاليّت هاى اجتماعى اثر منفى دارد و همانند آبى است كه به روى شعله هاى فروزان كوشش ها و تلاش هاى پرثمر پاشيده مى شود و آنها را به خاموشى مى كشاند. مؤمنان با اين اعتقاد كه دعا سلاح يا محافظ مؤمن است، به جاى آشنايى به سلاح هاى ديگر و كاربرد آنها در برابر دشمن، تنها دست به دعا برمى دارند. همچنين براى مبارزه با فقر، دعا را جانشين صنعت، تكنيك، گسترش كشاورزى و دست يابى به منابع مختلف حياتى مى نمايند و اثر تخديرى چنين تعليماتى نياز به بحث ندارد. پاسخ این شبهه را در این مقاله بررسی خواهيم کرد.
دعا نزدیک‌ترین و مؤثرترین رابطه انسان با خداست. دعا در فرهنگ اسلامى از مهم ترین عبادات است؛ تا آن جا که خداوند در قرآن مجید پس از امر به دعا و وعده استجابت «وَقالَ رَبُّکُمُ ادْعُونى أَسْتَجِبْ لَکُم» مى‌افزاید: کسانى که در برابر این رابطه نزدیک خلق و خالق تکبر مى ورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند: «اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ». و در جایى دیگر از قرآن مجید مى‌خوانیم: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّى لَوْلادُعاؤُکُم»؛ (بگو: پروردگارم براى شما ارزشى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد). در این مقاله جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی، آثار دعا، شبهات وارده بر آن، آداب و شرایط دعا، بحث های مربوطه و دعا هایی که مستجاب نمی شوند مورد بررسی قرار می گیرند.
امام سجاد(ع) بعد از واقعه کربلا حدود سى و پنج سال در سخت‌ترین شرایط مى زیست و قسمت مهمى از زندگى آن حضرت در دوران حکومت عبدالملک، خلیفه بى رحم و سفاک اموى و دوران فرماندارى حجاج بر کوفه بود. در چنین شرایطى نه آزادى زمان حکومت امیرمؤمنان(ع) بود تا دانشمندان و علماى اسلام بتوانند حقایق را بازگو کنند و علاقه مندان به اهل‌بیت از آنها سخن بگویند و نه ضعف حکومت هاى بنى‌امیه و بنى‌عباس در دوران امام باقر و امام صادق(ع) در آن زمان وجود داشت تا بتوانند از آن فرصت استفاده کنند و به نشر علوم اسلام و علوم اهل بیت بپردازند. بنابراین، آن‌حضرت بهترین راه را برگزید؛ راهى که تنها مخاطبش پروردگار بود ولى در قالب دعا و مناجات و عرض حاجت به درگاه او آنچه را که لازم بود بیان فرمود و خلق را هدایت کرد. و عجب این‌که نشر همین دعا ها نیز آسان نبود دعا ها به صورت یک گنج پنهان دست به دست مى شد و سعى در اخفاى آن داشتند. دعا هاى صحیفه سجادیه بسیار متنوع و جالب و جامع است و تمام شئون زندگى انسان ها را در بر مى گیرد، براى هر زخمى مرهمى و براى هر دردى دارویى و براى هر مشکلى راه حلى ارائه مى دهد.
انسان همواره نیازمند ارتباط با پروردگار خویش است. دعا از آنجا که حلقه ارتباط بندگان با پروردگار جهان است، حائز اهمیّت است. خداوند در آیات قرآن وعده اجابت دعا را به بندگانش داده است، امّا برای رسیدن به این منظور کسب شرایطی لازم است و اگر بنده با قلبی پاک و عملی صالح و بدور از گناه و معصیت، دعا کند وآداب و شرایط دعا را رعایت کرده باشد؛ دعای او مستجاب است. در این گفتار به بیان برخی از آداب دعا به درگاه پروردگار می پردازیم.
