کتاب المعارف که به نام «معارف ابن قتیبه» نیز شهرت دارد توسط ابو محمد عبد الله بن محمد بن مسلم بن قتیبه دینورى (213ـ 276ق) نوشته شده است. این کتاب مختصرى از تاریخ زمان حضرت آدم تا دوره معاصر خودش (خلفاى عباسى) را گزارش کرده است. او کتابش را شبیه به کتاب استادش «وکیع» به نام «الشریف» نوشت و بسیارى ازمطالب خود را از کتاب هاى نویسندگان پیش از خود مثل کتاب «المنمق» و «المحبر» «ابن حبیب بغدادى» و آثار «ابوحنیفه دینورى» نقل کرده است. اما باب بندى و تنظیم مطالب و خلاصه گویى او بى سابقه و حائز اهمیت است. این کتاب علاوه بر اینکه کتاب تاریخى عام است، به عنوان کتاب صحابه شناسى نیز شناخته شده است؛ زیرا شرح حال صحابه را در یک فصل آورده و شرح حال راویان حدیث تا زمان معتمد عباسى و بزرگانى را که در حوادث مهم تاریخ اسلام نقش بسزایى ایفا کرده اند را نیز آورده است.

مورخان درباره تاریخ زندگانی و خصلتهای کورش، اختلاف نظرهای فراوانی دارند. از آنجا که زندگی کورش از جنبه فتوحاتش، شباهت زیادی با ذوالقرنین دارد، این فرضیه قوت گرفته، که او همان ذوالقرنین است و ذوالقرنین پیامبر بوده است، پس کورش پیامبر بود. امّا این یک «احتمال» است که کوروش همان ذوالقرنین باشد، از طرفی آیات قرآن صراحتی بر پیامبری ذوالقرنین ندارند و روایات اسلامی پیامبری ذوالقرنین را نفی می کنند.

این سوره در«مدینه» و بعد از هجرت نازل شده و در آن خداوند بشارت و نوید از پیروزى عظیمى مى دهد که به دنبال آن مردم گروه گروه وارد دین خدا مى شوند. و به شکرانه این نعمت بزرگ، پیغمبر اکرم(ص) را دعوت به «تسبیح»، «حمد الهى» و «استغفار» مى کند. گر چه در اسلام فتوحات زیادى رخ داد ولى فتحى با مشخصات فوق، جز «فتح مکّه» نبود.

قرآن در سوره فتح آيات 20 و 21 خبر از دو پيروزى بر دشمنان توأم با غنائم فراوان داده؛ يكى در كوتاه مدّت و ديگرى در دراز مدّت. منظور از غنائمى كه در كوتاه مدّت، نصيب مسلمين مى شود همان غنائم خيبر بود و غنائم دراز مدت، اشاره به فتوحات بزرگ بعد، مانند فتح ايران روم و يمن است، که وصول به آن براى مسلمانان به حسب ظاهر امكان پذير نبود و هنگامى كه در جنگ خندق پيامبر(ص) بشارت فتح ايران و روم و يمن را داد منافقان آن را به باد مسخره گرفتند، چرا كه از نظر اسباب ظاهرى، غير ممكن به نظر مى رسيد.

زمام داران اموى و عباسى اين تفاوت را داشتند كه خلفاى اموى - به استثناى معاويه و عمر بن عبد العزیز - چندان ارتباطى با رجال و دانشمندان دينى نداشتند، بلكه بيشتر به امور سیاسی، از قبیل سرکوب ساختن نهضت های داخلی، فتوحات خارجی، تنظیم امور مالى كشور و امثال اينها مى‏ پرداختند. از اين رو حكومت آنان از وجهه دينى بر خور دار نبود. ولى هنگامى كه عباسيان روى كار آمدند، قضيه برعكس شد: حكومت رنگ دينى به خود گرفت، كوشش براى بهره‏ بردارى از عوامل مذهبى به نفع حكومت آغاز گرديد، و تظاهر به دين دارى رواج يافت.

مورخان درباره تاریخ زندگانی و خصلتهای اخلاقی کورش کبیر، اختلاف نظرهای فراوانی دارند. امّا از آنجا که زندگی کورش از نظر تاریخی، به ویژه در فتوحاتش، شباهت زیادی با فردی به نام «ذوالقرنین» دارد، این «فرضیه» قوّت گرفته، که او همان ذوالقرنین است که فردی صالح و خداپرست بود و حکومتی وسیع تشکیل داد. بر این اساس، صحت انتساب کتیبه موجود به کورش - که مطالب شرک آلود دارد - زیر سوال می رود.