آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«قرآن» در سوره «غاشیه»، به طعام دوزخيان اشاره نموده، مى فرمايد: «آنها وارد آتش سوزان مى شوند و از چشمه بسيار سوزانى به آنها مى نوشانند، طعامى جز از «ضريع» ندارند، طعامى كه نه فربه مى كند و نه گرسنگى را مى نشاند». پيامبر(ص) در اين باره فرمودند: «ضريع چيزى است در آتش دوزخ مى رويد، شبيه خار، تلخ تر از صبر (صبر گياهى است با گل زرد رنگ و بسيار تلخ) و بدبوتر از مردار و سوزانتر از آتش». علت آن هم اين است كه آنها در اين جهان شكم هاى خود را از غذاهاى رنگارنگ پُر كردند و اضافه هايش را دور ريختند و اطرافشان شكم هاى گرسنه بود.

در سوره «غاشیه»، آيات 4 الی 7 در مورد طعام دوزخيان به تعبیری بنام «ضريع» مواجه مى شويم که اشاره به گروهى از مجرمان كرده، مى فرمايد: (آنها وارد آتش داغ و سوزان مى شوند * و از چشمه بسيار سوزانى به آنها مى نوشانند * طعامى جز از «ضريع» ندارند * طعامى كه نه فربه مى كند و نه گرسنگى را فرو مى نشاند)؛ «تَصْلَى ناراً حَامِيَةً* تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ * لَيْسْ لَهُمْ طَعَامُ، اِلَّا مِنْ ضَرِيعٍ * لَا يُسْمِنُ وَ لَا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ».
درباره «ضريع» تعبيرات گوناگون و تفسيرهاى مختلفى ذكر شده كه قريب المعنی هستند: بعضى گفته اند: گياه سبز بدبويى است كه از دريا بيرون مى افتد.(1)
بعضى ديگر مى گويند: ضريع نوعى خار است كه به زمين مى چسبد، هنگامى كه تر است قريش آن را «شيرق» مى ناميدند و هنگامى كه خشك مى شود آن را «ضريع» مى گفتند، گياهى سمّى كه هيچ حيوان و چهارپايى به آن نزديك نمى شود.(2)
بعضى نيز آن را از ماده «ضرع» كه به معناى «ضعف و ذلّت» است مى دانند و مى گويند: طعامى است ذلّت بار كه دوزخيان براى رهايى از آن به درگاه پروردگار تضرع مى كنند.(3)
در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) چنين آمده است: «الضَّرِيعُ شَيْءٌ يَكُونُ مِنَ النَّارِ يُشْبِهُ الشّوكَ، اَشَدُّ مِرارَةً مِنَ الصَّبْرِ وَ اَنْتَنُ مِنَ الجِيفَةِ وَ اَحَرُّ مِنَ النّارِ، سَمَّاهُ اللهُ ضَرِيعاً»(4)؛ (ضريع چيزى است در آتش دوزخ مى رويد، شبيه خار، تلخ تر از صبر [صبر گياهى است كه داراى گل زرد رنگ و بسيار تلخ] و بدبوتر از مردار و سوزانتر از آتش كه خداوند آن را «ضريع» نام نهاده است).
از جمله «لَا يُسْمِنُ وَ لَا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ» به خوبى استفاده مى شود كه چنين غذايى نه موجب تقويت جسم است و نه آرام بخش در برابر گرسنگى، غذايى است گلوگير كه خود نوعى عذاب محسوب مى شود، چنان كه در آيه 13 سوره «مزمّل» مى خوانيم: «وَ طَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَ عَذَاباً اَلِيماً»؛ (نزد ما غذاهايى است گلوگير و عذابى دردناك).
البته نبايد تعجب كرد كه چگونه اين عذاب هاى شديد و دردناك در انتظار گروهى از مجرمان است، آنها كه در اين جهان شكم هاى خود را از انواع غذاهاى لذيذ و چرب و شيرين كه از تجاوز به حقوق ديگران و انواع مظالم و ستم ها پُر مى كردند، در حالى كه در اطراف آنها شكم هاى گرسنه اى بود كه حتّى در عمر يك وعده غذاى سير نخورده بود، هر سال ميليون ها انسان از گرسنگى در اطراف آنها يا كشورهاى ديگر مى مردند؛ ولى آنها غذاهاى اضافى خود را به زباله دان ها مى ريختند، آنها بايد در آن جهان چنين غذاهايى داشته باشند كه مايه درد و رنج و عذابشان گردد.
اين تعبيرات همه اشاراتى است به عذاب هاى دردناك جهان ديگر و الّا نه نعمت هاى بهشتى و نه عذاب هاى دوزخى براى ما محبوسانِ زندان دنيا به طور دقيق قابل درك نيست، تنها شبحى از دور مشاهده مى كنيم!
در اينجا اشكال معروفى است و آن اينكه از آيه 6 سوره «غاشيه» استفاده مى شود كه طعام دوزخيان فقط «ضريع» است: «لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ اِلَّا مِنْ ضَرِيعٍ» در حالى كه در آيات «قرآن» دو چيز ديگر به عنوان طعام دوزخى معرفى شده «زقّوم» و «غسلين»؛ حتى در مورد غسلين در آيه 36 سوره «حاقّه» نيز به صورت طعام منحصر به فرد ذكر شده است.
در پاسخ اين اشكال، جواب هاى گوناگونى داده شده كه عمدتاً سه جواب زير است:
1. كلمات «ضريع» و «زقّوم» و «غسلين» هر سه به يك معناست و آن گياه خشن، ناگوار، بدبو و بد طعمى است كه در جهنّم مى رويد (ولى اين تفسير با آنچه در بسيارى از كتب تفسير و لغت درباره غسلين آمده سازگار نيست).
2. بعضى «زقّوم» و «ضريع» را به يك معنا مى دانند و آن، غذاى دوزخيان است؛ امّا «غسلين» نوشيدنى آنها مى باشد و تعبير به طعام در مورد نوشيدنى ها بى سابقه نيست.
3. طعام هاى سه گانه فوق هر كدام مخصوص گروهى از دوزخيان است كه در يك طبقه از جهنّم قرار دارند و اين پاسخ از همه مناسب تر است.(5)