فدک سرزمین حاصل خیزی بود که از طرف یهودیان با صلح و سازش در اختیار پیامبر(ص) قرار گرفت و طبق قرآن از آنِ شخص پیامبر(ص) مى باشد. از طرفی قرآن پیامبر(ص) را موظف کرد که حق ذى القربى را بپردازد و نزدیک ترین فرد به رسول خدا(ص) فاطمه(س) بود، از این جهت فدک را به او بخشید.
در چندین کتاب لغت از قبیل: لسان العرب، مجمع البحرین و النهایه، ذیل كلمه لُمّة که حضرت زهرا(س) از بین گروهی لمّه نزد ابوبکر رفته و ذیل کلمه فدك که نام دهکده ایست که پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) بخشید، به جریان فدک و اصل خطبه فدکیه اشاره کرده اند.
«فدک» خالصه رسول الله(ص) بود؛ زیرا طبق صریح قرآن چیزى که به دست مسلمین بدون جنگ بیفتد منحصراً حق پیامبر(ص) است، و به صورت غنائم جنگى تقسیم نمى شود. پیامبر(ص) «فدک» را در اختیار گرفت و بعد، آن را به بانوى اسلام فاطمه زهرا(ع) بخشید و درآمد آن را نیز در مورد واماندگان در راه (ابن السبیل) و مانند آنها مصرف مى کردند.
بسیاری از مورخان نوشته اند که پیامبر(ص) در حیات خود فدک را به فاطمه(س) بخشید. و بسیارى از مفسّران نیز در ذیل آیه 16 سوره اسراء، نقل کرده اند: چون این آیه نازل شد رسول خدا(ص) فاطمه را طلبید و فدک را به او بخشید. شاهد دیگر بر این مدعا گفتار على(ع) است که مى فرماید: «تنها از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، فدک در دست ما بود، ولى گروهى بر آن بخل ورزیدند، در حالى که گروه دیگرى سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند، و بهترین داور و حاکم خداست».
روزى هارون به امام کاظم(ع) اعلام كرد كه حاضر است «فدك» را به او برگرداند. امام فرمود: در صورتى حاضرم فدك را تحويل بگيرم كه آن را با تمام مرزهايش پس بدهى! هارون پرسيد: مرزهاى آن كدام است؟ امام حدود فدک را تمام مرزهای خلافت اسلامی معرفی کرد. هارون گفت: با اين ترتيب چيزى براى ما باقى نمى ماند! امام فرمود: مى دانستم كه نخواهى پذيرفت... امام مى خواست به هارون بگويد: فدك رمزى از مجموع قلمرو حكومت اسلامى است، و غصب فدك در حقيقت جلوه اى از مصادره حق حاكميت اهل بيت عصمت و طهارت(ع) بود.
جمعى از مفسران، مخاطب را در این آیه منحصراً پیامبر گرامى اسلام(ص) دانسته اند و «ذى القربى» را خویشاوندان او. در روایت معروفى از «ابو سعید خدرى» و غیر او چنین نقل شده: «هنگامى که آیه فوق نازل شد پیغمبر گرامى اسلام(ص) «فدک» را به «فاطمه» بخشید. جمعى دیگر از مفسران، خطاب را در این آیه عام گرفته اند و شامل پیامبر(ص) و غیر او مى دانند، طبق این تفسیر، همه مردم موظفند که حق خویشاوندان و ذى القربى خود را فراموش نکنند.
فدک مزرعه ای حاصل خیز در نزدیکی خیبر بود که بدون جنگ فتح شد و طبق آیه فیء در اختیار پیامبر(ص) قرار گرفت و پیامبر(ص) بعد از نزول آیه «و آت ذی القربی حقه» آنرا به حضرت زهرا(س) بخشید. در کتب حدیثی اهل سنت، این بخشش با صراحت بیان شده است؛ اما بعد از رحلت پیامبر(ص) به بهانه حدیث جعلی نحن معاشر الانبیا، آن را از حضرت گرفتند و با وجود علم به صداقت ایشان تقاضای شاهد کردند. بعد از امتناع خلیفه از تحویل دادن فدک، فاطمه(س) از او قهر کرد و تا هنگام وفات یک کلمه با او سخن نگفت.
منظور آيه عام است همه موظفند، حق ذى القربى را ایشان بپردازند. لکن اهل بيت روشن ترين مصداق و پيامبر(ص) اولين مخاطب آيه است. لذا پيامبر(ص) علاوه بر خمس، در هنگام نزول آيه سرزمين فدک را به فاطمه(ع) بخشيدند. کما اينکه اهل بيت نيز در احقاق حق خود به اين آيه استدلال مي نمودند.
«فدک» قریه اى آباد و حاصل خیز بود در سرزمین حجاز نزدیک «خیبر» که میان آن و مدینه دو یا سه روز راه (یکصد و چهل کیلومتر) بود و در آن چشمه اى جوشان و نخل هاى فراوانى بود و بعد از خیبر نقطه اتکاى یهودیان در حجاز به شمار مى رفت.
قالَ الباقر عليه السّلام :
بَلا فى اِثْنَيْنِ مِنْ اَصْحابِهِ قالَ: فَلمّا مَرَّبِها تَرَقْرَقَتْ عَيْناهُ لِلْبُکاءِ ثُمَّ قالَ: هذا مَناخُ رِکابِهِمْ وَ هذا مُلْقى رِحالِهِمْ وَهيهُنا تُهْراقُ دِماؤُهُمْ، طوبى لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ عَلَيْکِ تُهْراقُ دِماءُ الاحِبَّةِ.
بحارالانوار، ج 44، ص 258