آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

جمعى از مفسران، مخاطب را در این آیه منحصراً پیامبر گرامى اسلام(ص) دانسته اند و «ذى القربى» را خویشاوندان او. در روایت معروفى از «ابو سعید خدرى» و غیر او چنین نقل شده: «هنگامى که آیه فوق نازل شد پیغمبر گرامى اسلام(ص) «فدک» را به «فاطمه» بخشید. جمعى دیگر از مفسران، خطاب را در این آیه عام گرفته اند و شامل پیامبر(ص) و غیر او مى دانند، طبق این تفسیر، همه مردم موظفند که حق خویشاوندان و ذى القربى خود را فراموش نکنند.

خداى متعال در آیه 38 سوره «روم» مى فرماید: (چون چنین است حق بستگان و نزدیکان را ادا کن، و همچنین مسکینان و درراه ماندگان را)؛ «فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیل».(1)
به هنگام وسعت روزى فکر نکن آنچه دارى از آن تو است، بلکه دیگران نیز در اموال تو حق دارند، از جمله خویشاوندان و افراد مستمندى که از شدت فقر زمین گیر شده اند، و همچنین افراد آبرومندى که دور از وطن، بر اثر حوادثى در راه مانده اند و محتاجند.
تعبیر به «حَقَّهُ» بیانگر این واقعیت است که، آنها در اموال انسان شریکند و اگر چیزى انسان مى پردازد، حق خود آنها را ادا مى کند و منتى بر گردن آنان ندارد.
جمعى از مفسران، مخاطب را در این آیه منحصراً پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) دانسته اند و «ذى القربى» را خویشاوندان او، در روایت معروفى از «ابو سعید خدرى» و غیر او چنین نقل شده: (هنگامى که آیه فوق نازل شد پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) «فدک» را به «فاطمه» بخشید و تسلیم وى نمود)؛ «لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآیَةُ عَلَى النَّبِى(صلى الله علیه وآله)أَعْطى فاطِمَةَ فَدَکاً وَ سَلَّمَهُ اِلَیْه».(2)
عین این مضمون، از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) نقل شده است. (3)
این معنى در روایت بسیار مشروحى ضمن بیان گفتگوى بانوى اسلام «فاطمه زهراء»(علیها السلام) با «ابوبکر» از امام صادق(علیه السلام) آمده است. (4)
ولى جمعى دیگر از مفسران، خطاب را در این آیه عام گرفته اند و شامل پیامبر(صلى الله علیه وآله) و غیر او مى دانند، طبق این تفسیر، همه مردم موظفند که حق خویشاوندان و ذى القربى خود را فراموش نکنند.
البته این دو تفسیر، منافاتى با هم ندارد و قابل جمع است، به این ترتیب که: مفهوم آیه، مفهوم گسترده اى است و پیامبر(صلى الله علیه وآله) و خویشاوندان او مخصوصاً «فاطمه زهراء»(علیها السلام) مصداق اتمّ آن است.
و از اینجا روشن مى شود که هیچ یک از تفاسیر فوق با «مکّى» بودن این سوره منافات ندارد، چرا که مفهوم آیه، یک مفهوم جامعى است که هم در «مکّه» مى بایست به آن عمل شود، و هم در «مدینه» و حتى اعطاى «فدک» به «فاطمه»(علیها السلام) بر اساس این آیه، کاملاً قابل قبول است.
تنها چیزى که در اینجا باقى مى ماند جمله «لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآیَةُ». در روایت «ابو سعید خدرى» است، که ظاهرش این است: اعطاى «فدک» بعد از نزول آیه بوده است، ولى اگر «لَمّا» را در اینجا به معنى علت بگیریم نه به معنى زمان خاص، این مشکل نیز حل مى شود، و مفهوم روایت این خواهد بود که: پیامبر(صلى الله علیه وآله) به خاطر این دستور الهى «فدک» را به «فاطمه»(علیها السلام) عطا کرد، به علاوه گاه آیاتى از قرآن دو بار نازل شده است.
اما این که: چرا از میان همه افراد نیازمند و صاحب حق، تنها این سه گروه ذکر شده اند؟ ممکن است به خاطر اهمیت آنها باشد، زیرا حق خویشاوندان از هر حقى بالاتر است و در میان محرومان و نیازمندان، مساکین و واماندگان در راه، از همه نیازمندترند.
و یا به خاطر نکته اى است که، «فخر رازى» در اینجا آورده او مى گوید: «اصناف هشتگانه اى که مى بایست زکات به آنها پرداخت، در صورت وجوب زکات است، ولى سه گروهى که در این آیه ذکر شده اند، حتى در صورت تعلق نگرفتن زکات نیز کمک به آنها لازم است؛ چرا که بعضى از خویشاوندان واجب النفقه انسانند و «مسکین» فقیر محرومى است که اگر به او کمک نشود، چه بسا جانش به خطر بیفتد، همچنین «ابن السبیل» ممکن است در شرائطى باشد که با نرسیدن کمک تلف شود، ترتیبى که در ذکر این سه گروه، در آیه رعایت شده نیز، متناسب با ترتیب اهمیت آنها است». (5)، (6)