آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بعضى از مفسّران معتقدند «رقيب» نام فرشته راست است و مأمور نوشتن اعمال نيك، و «عتيد» نام فرشته چپ است و مأمور نوشتن اعمال شرّ؛ ولى از تعبيرات بعضى از مفسّران بر مى آيد كه هر دو وصف را براى هر دو فرشته شمرده اند، يعنى هر كدام از آنها مراقب است و در عين حال آماده نوشتن.

يكي از نكات مهم درباره نامه اعمال انسانها، نحوه ثبت و ضبط آن است. خداوند در آیاتی از سوره «ق» مى فرمايد: (به خاطر بياوريد هنگامى كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم انسان هستند اعمال او را دريافت مى دارند)؛ «اِذ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ».(1) روشن است كه دريافت و تلقّى آنها اشاره به ثبت كردن در نامه اعمال است. سپس براى تأكيد بيشتر مى فرمايد: (هيچ سخنى را انسان تلفّظ نمى كند؛ مگر اينكه نزد آن مراقبى آماده براى انجام مأموريت است)؛ «مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ».(2)
«يَتَلَقَّى» از ماده «لقاء» به معناى ديدار است؛ ولى در اينجا تلقّى اعمال، كنايه از دريافت و ثبت و ضبط آنهاست و «متلقيان» به معناى دو فرشته اى است كه مأمور دريافت و ثبت اعمال انسانها هستند.
«قعيد» از ماده «قعود» به معناى نشستن است و در اينجا به معناى ملازم و مراقب مى باشد، همان طور كه در تعبيرات روزمرّه نيز مى گوييم فلان كس جليس و همنشين فلان شخص است يعنى ملازم و مراقب اوست.(3)
«يَلْفِظُ» از ماده لَفْظ» در اصل به معناى پرتاب كردن چيزى است، همان گونه كه گفته مى شود «لَفَظَ الرُّحى الدَّقيقَ»؛ (آسياب، آرد را به بيرون پرتاب كرد). اين واژه در مورد چيزى كه انسان از دهان به بيرون مى اندازد اطلاق مى شود و اين، كنايه زيبايى است در مورد سخنانى كه از دهان بيرون مى آيند، گويى اشيايى هستند كه به خارج پرتاب مى شوند.
«رقيب» به گفته راغب در «مفردات» از ماده «رقبه» به معناى «گردن» است و به شخصى كه محافظت و مراقبت از چيزى مى كند «رقيب» گفته مى شود يا به خاطر اينكه به اطراف گردن مى كشد تا از آنچه گرد او مى گذرد با خبر گردد و يا اينكه «رقبه» و گردن چيزى را كه تحت محافظت اوست حفظ مى كند.
«عَتيد» از ماده «عَتاد» (بر وزن جهاد) به معناى مهيا ساختن و ذخيره كردن چيزى قبل از حاجت است، لذا به كسى كه مهياى انجام كارى است «عتيد» گفته مى شود؛ ولى در «مقاييس اللغة» معناى اصلى آن را «زور» و «نزديكى» شمرده است كه نسبت به معناى سابق لازم و ملزوم محسوب مى شود.
به هر حال آيا اين دو وصف هر كدام مربوط به يكى از آن دو فرشته است كه يكى مراقب است و ديگرى آماده ثبت و ضبط و نوشتن يا وصف هر دو است به اين معنا كه هر دو مراقب اعمال آدمى هستند و هر دو همواره آماده نوشتن؟
بعضى از مفسّران معتقدند «رقيب» نام فرشته راست كه مأمور نوشتن اعمال نيك است و «عتيد» نام فرشته چپ است كه مأمور نوشتن اعمال شرّ مى باشد؛ ولى از تعبيرات بعضى از مفسّران بر مى آيد كه هر دو وصف را براى هر دو فرشته شمرده اند، يعنى هر كدام از آنها مراقب است و در عين حال آماده نوشتن.
درباره اين دو فرشته روايات متعددى نقل شده كه بسيار پر معناست، از جمله در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «هنگامى كه انسان عمل نيكى انجام مى دهد فرشته راست پاداشى ده برابر مى نويسد و هنگامى كه عمل شرّى انجام مى دهد و فرشته چپ مى خواهد آن را ثبت كند فرشته راست مى گويد: هفت ساعت به او مهلت ده و اگر در اين مدت توبه و استغفارى داشته باشد چيزى بر او نمى نويسد؛ اما اگر توبه نكند فقط يك گناه براى او مى نويسد».(4)،(5)