آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

موضوع «نامه عمل» بازتاب گسترده اى در روايات دارد. در حديث امام باقر(ع) آمده: «خدا هنگام رسيدگي به حساب مؤمن، نامه عملش را به دست او داده و او را حسابرس خود مى سازد و مى فرمايد: بنده ام! آيا فلان كار و فلان كار را انجام داده اى؟ عرض مى كند: آرى، خدا مى فرمايد: تو را بخشيدم و آن گناهت را [به خاطر انجام حسنات فراوان] مبدل به حسنات كردم [در اين هنگام او عارى از هر گناه در ميان مردم ظاهر مى شود] مردم گويند: سبحان الله! آيا اين بنده حتى يك گناه نداشته؟ سپس خوشحال به سوى خانواده خود [در بهشت] مى رود».

موضوع «نامه عمل» يا «صحيفه اعمال» بازتاب گسترده اى در روايات اسلامى دارد كه به عنوان نمونه به چند حديث آموزنده كه هر كدام نكته مهمى را در بر دارد اشاره مى كنيم:
1. در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ دُفِعَ إِلَى الْإِنْسَانِ كِتَابُهُ ثُمَّ قِيلَ لَهُ: اقْرَأْ قُلْتُ: فَيَعْرِفُ مَا فِيهِ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللهَ يُذَكِّرُهُ فَمَا مِنْ لَحْظَةٍ وَ لَا كَلِمَةٍ وَ لَا نَقْلِ قَدَمٍ وَ لَا شَيْ‏ءٍ فَعَلَهُ إِلَّا ذَكَرَهُ كَأَنَّهُ فَعَلَهُ تِلْكَ السَّاعَةَ! فَلِذَلِكَ قَالُوا: «يا وَيْلَتَنَا مَا لِهَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَ لَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا؟!»(1)»(2)؛ (هنگامى كه قيامت برپا شود نامه عمل انسان را به دست او مى دهند، سپس به او گفته مى شود: بخوان! - راوى مى گويد: من عرض كردم آيا آنچه را در آن است مى شناسد - فرمود: خداوند به او يادآورى مى كند، هيچ چشم بر هم زدن، سخن گفتن، و برداشتن گام و نه چيز ديگرى كه او انجام داده وجود ندارد مگر اينكه آنها را به خاطر مى آورد، گويى در همان ساعات انجام داده است و لذا مى گويند اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ كار بزرگ و كوچكى نيست مگر آنكه آن را شمارش و ثبت نموده است؟!).
2. در يكى از خطبه هاى «نهج البلاغه» مى خوانيم كه امام امير المؤمنين(عليه السلام) فرمود: «وَ نَسْتَغْفِرُهُ مِمّا اَحاطَ بِهِ عِلْمُهُ وَ اَحْصَاهُ كِتابُهُ، عِلْمٌ غَيْرُ قاصِرٍ و كِتابٌ غَيْرُ مُغادِرٍ»(3)؛ (من از خدا طلب مغفرت مى كنم از آنچه علمش به آن احاطه دارد و كتابش [نامه اعمال بندگان] آن را احصا كرده، علمى كه قصورى در آن نيست و كتاب و نامه اى كه چيزى را فرو گذار نكرده است).
3. در حديثى از امام باقر(عليه السلام) چنين آمده است: «وَ لَيْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوارِحُ عَلَى مُؤْمِنٍ، اِنَّما تَشْهَدُ عَلَى مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ، فَاَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيُؤْتَى كِتابُهُ بِيَمِينِهِ»(4)؛ (اعضاى مؤمن بر ضد او شهادت نمى دهند، اين شهادت مخصوص كسانى است كه مستحق عذابند؛ اما نامه اعمال مؤمن را به دست راست او مى دهند).
4. در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: (خداوند متعال هنگامى كه مى خواهد به حساب مؤمن رسيدگى كند نامه عملش را به دست او مى دهد و او را حسابرس خود مى سازد و مى فرمايد: بنده من! آيا فلان كار و فلان كار را انجام داده اى؟ عرض مى كند: پروردگارا! آرى، من انجام داده ام، مى فرمايد: من تو را بخشيدم و آن گناهت را [به خاطر حسنات فراوانى كه انجام دادى] مبدل به حسنات كردم [در اين هنگام او عارى از هر گناه در ميان مردم ظاهر مى شود] مردم مى گويند: سبحان الله! آيا اين بنده حتى يك گناه نداشته؟ و اين همان است كه خداوند در قرآن فرموده: «فَاَمّا مَنْ اُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسيراً وَ يَنْقَلِبُ اِلى اَهْلِهِ مَسْرُوراً»(5)؛ (اما آنها كه نامه اعمالشان به دست راستشان سپرده شده، حساب آسانى خواهند داشت، سپس خوشحال به سوى خانواده خود [در بهشت] مى رود).
5. در «سنن» ترمذى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده است كه فرمود: «يُعْرَضُ النّاسُ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثَلَاثُ عَرْضات: فَامّا عَرْضَتانِ فَجِدَالٌ وَ مَعاذِيرٌ وَ اَمَّا الْعَرْضَةُ الثّالِثَةُ فَعِنْدَ ذلِكَ تَطِيرُ الصُّحُفُ فِي الْأَيْدِى فَآخِذٌ بِيَمِينِهِ وَ آخِذٌ بِشِمالِهِ»(6)؛ (مردم در روز قيامت سه بار [به پيشگاه خداوند يا دادگاه او] عرضه مى شوند: اما در دو عرضه اوّل و دوّم جدال و عذرخواهى هاست [گاه كوشش مى كنند گناهان خود را متوجه ديگرى سازند و گاه در مقام بيان عذر مى آيند] و اما در عرضه سوّم، نامه هاى اعمال پرواز مى كند و در دست ها قرار مى گيرد، گروهى به دست راست و گروهى به دست چپ).
از اين تعبير ضمناً معناى «تطاير كتب» كه در عبارات مختلفى آمده است معلوم مى شود و آن اينكه نامه هاى اعمال از محل اصلى (نزد عرش خدا يا علّيّين و سجّين و... كه مركز جمع آورى آنهاست) حركت مى كنند و در دست صاحبانشان قرار مى گيرند. اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه نامه اعمال صفحه روح انسانى نيست؛ بلكه آثارى است كه در بيرون وجود او ثبت شده است (دقت كنيد).(7)