آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«مرصاد» از ماده «رصد» به معناى آمادگى براى مراقبت از چيزى است و به معناي «كمينگاه» هم مي آيد. در اينكه منظور از «مرصاد» در آیه «اِنَّ رَبّكَ لَبِالمِرْصادَ» چيست؟ دو قول وجود دارد: 1. خداوند در كمين گردنكشان در اين دنياست و به موقع آنها را در هم مى كوبد. 2. آيه هم ناظر به قيامت و هم پل صراط مي باشد؛ يعنى خدا در كمينگاه طغيانگران هم در اين جهان و هم در جهان ديگر در كنار پل صراط است؛ ولى به هر حال، آيه مفهوم مكانى ندارد، چراكه خداوند مكانى ندارد؛ بلكه منظور، احاطه وجودى خداوند بر همه اين امور است.

خداوند در سوره «فجر» آيه 14 به عنوان تهديدى نسبت به طغيان گران، بعد از ذكر عذاب دنيوى آنها و مجازات هاى دردناكى كه دامن گير آنها شده، مى فرمايد: (پروردگار تو مسلماً در كمينگاه است)؛ «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ».
«مرصاد» از ماده «رصد» (بر وزن حَسَدْ) به معناى آمادگى براى مراقبت از چيزى است و اين همان است كه در فارسى از آن تعبير به در كمين بودن مى كنيم، بنابراين «مرصاد» به معناى «كمينگاه» است.
در اينكه منظور از «مرصاد» در این آیه چيست؟ بعضى گفته اند يعنى خداوند در كمين گردنكشان در اين دنياست و به موقع آنها را در هم مى كوبد و به تعبيرى كه در تفسير «الميزان» آمده: «خداوند مراقب اعمال بندگان خويش است، تا زمانى كه طغيان و فساد را از حدّ بگذرانند آنها را به اشدّ عذاب مجازات مى كند».(1)
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «المِرْصَادُ قَنْطَرَةٌ عَلَى الصِّرَاطِ لَا يَجُوزُها عَبْدٌ بِمَظْلَمَةٍ»(2)؛ (مرصاد، پلى است بر صراط، كسى كه حق مظلومى بر گردن او باشد از آن نخواهد گذشت!)
در حديث ديگرى كه در روضه «كافى» از امام باقر(عليه السلام) از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده مى خوانيم كه بعد از ذكر مشخصات پل صراط فرمود: «وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ»»(3)؛ (اين همان چيزى است كه خداوند متعال فرموده: «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ»).
از اين دو حديث كه ناظر به تفسير آيه فوق است استفاده مى شود كه آيه مزبور ناظر به قيامت و پل صراط است.
البته هيچ مانعى ندارد كه آيه ناظر به هر دو باشد؛ يعنى خدا در كمينگاه طغيانگران هم در اين جهان و هم در جهان ديگر در كنار صراط است، ولى به هر حال آيه مفهوم مكانى ندارد؛ چرا كه از براى خداوند مكانى نيست؛ بلكه منظور احاطه وجودى خداوند بر همه اين امور است.
در حديثى نيز از ابن عباس آمده است كه: «مى گفت: بر جهنّم هفت پل قرار دارد، نزد پل اوّل از ايمان سؤال مى شود اگر آن را به طور كامل ارائه دهد به پل دوّم مى رود و در آنجا از نماز سؤال مى شود، اگر به طور كامل ارائه دهد به پل سوّم مى رود، در آنجا سؤال از زكات مى شود، اگر آن را ارائه دهد به پل چهارم مى رود، در آنجا از روزه ماه مبارك رمضان سؤال مى شود، اگر آن را ارائه دهد به پل پنجم مى رود، در آنجا از حجّ و عمره سؤال مى شود، اگر آنها را ارائه دهد به پل ششم مى رود، و در آنجا از صله رحم سؤال مى شود اگر آنرا ارائه دهد به پل هفتم مى رود، در آنجا از مظالم و حقوق بندگان از او سؤال مى كنند ... و اين است معناى سخن خداوند «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ».(4)
بسيار بعيد به نظر مى رسد كه اين سخن با اين تفصيلات استنباط شخصى ابن عباس بوده باشد، قاعدتا آن را به صورت يك روايت از رسول خدا(صلی الله عليه و آله) يا حضرت علي(عليه السلام) شنيده است.
تعبير به «مرصاد» در آيه 21 سوره «نبأ» نيز آمده است آنجا كه مى فرمايد: «اِنَّ جَهَنّمَ كانَتْ مِرصَاداً»؛ (مسلماً دوزخ، كمينگاه است براى طغيانگران)؛ ولى ظاهر اين آيه اين است كه خودِ دوزخ، كمينگاه طغيانگران و مجرمان است؛ اما با توجه به آنچه در آيه قبل آمد جمعى از مفسّران گفته اند: منظور از مرصاد در اينجا پلى است كه از روى جهنّم مى گذرد، آنجا كمينگاه اين گروه مى باشد و چون قادر بر عبور از آن نيستند در جهنّم سقوط مى كنند.(5) بعلاوه تعبیر به «كمينگاه» معمولا در مورد طرق و گذرگاه ها به كار مى رود و جهنّم كه به اصطلاح آخر خط است تناسب چندانى با مسأله كمينگاه ندارد و اين، قرينه ديگرى بر تفسير فوق است.(6)