آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

حج حکمت ها، کارکردها و ظرفیت های بسیار متنوعی دارد، مانند: 1. تقویت بعد اخلاقی و دگرگونی های درونی و روحی با خودسازی و جدا شدن انسان از مرزهای زندگی مادی و امتیازات ظاهری و زر و زیور. 2. برجسته شدن بعد سیاسی جامعه مسلمانان و از بین رفتن تعصبات ملی و نژادی آنها با ایستادن همه در صف واحد امت اسلام علیه استعمار. 3. ارتباط قشرهای مختلف مسلمانان از لحاظ فرهنگی و علمی. 4. امکان کم شدن فاصله طبقاتی با تقویت پایه های اقتصادی جهان اسلام و بسیاری برکات دیگر.

به جا آوردن عبادتی همچون حج با توجه به جزئیات آن و منطقه جغرافیایی که به جا آوردن آن جزئیات در آن از انسان خواسته شده، یکی از پرمشقت ترین عبادات است. سختی ها و مشقت هایی چون دوری از خانواده، امکان ابتلا به بیماری های واگیردار، گرمای هوا، طولانی و متعدد بودن فرائض جزئی که بدون انجام حتی یکی از آنها امکان بطلان حج وجود دارد، وجوب برخی از اعمال در ساعاتی خاص و تحمل شلوغی ناشی از آن، پیاده روی، ازدحام جمعیت و... تنها چند عنوان از مهم ترین این سختی ها می باشد که حتی در حدیثی از امام علی(علیه السلام) نیز به طور ضمنی مورد اشاره قرار گرفته است.(1) از آن گذشته کسی که به این سفر می رود مجبور است مقدار زیادی از اموال خود را صرف اصل آن سفر کند.

حال ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند چنین عبادتی را بر انسان واجب ساخت و آیا معبود بی کرانی که به وصف عدالت شناخته می شود، می تواند تشریع کننده عبادتی سخت و مشقت بار باشد؟ این سؤال وقتی جدی تر مطرح می شود که بدانیم این تشریع، صرفا جنبه ای عبادی و معنوی ندارد و در روايات اسلامى بابی تحت اين عنوان گشوده شده است كه اگر يک سال مسلمانان بخواهند حج را تعطيل كنند و به حج نروند بر حكومت اسلامى واجب است كه با زور آن‏ها را به مكه بفرستد!(2)

توجه به حکمت ها و کارکردهای این عبادت و تأمل کردن در آثار فردی و اجتماعی آن پاسخ این سؤال را روشن می کند؛ در نگاهی کلان، می توان گفت که فریضه حج دارای این آثار و برکات است:

1. بعد اخلاقی حج:
روحیات بسیاری از انسان ها به گونه است که اگر احساس غنا و بی نیازی کند، در معرض تهدید غفلت و طغیان قرار می گیرد و خداوند در آیات 6 و 7 سوره علق بدین نحو این حقیقت را بیان کرده است: «كَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى‏* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی»؛ (چنين نيست [كه شما مى ‏پنداريد] به يقين انسان طغيان مى‏ كند* از اينكه خود را بى‏ نياز ببيند). بدین سبب و برای رعایت مصلحت و خیر آدمی، خداوند متعال انسان را هنگام برخورداری از تمکن مالی ملزم به عبادت حج می نماید، تا طی یک سفر معنوی خود ساخته شده و در مسیر بی فرجام طغیان قرار نگردد. بنابراین مهم ترين فلسفه حج - البته نه برای کسانی که به خاطر ریا به این سفر می روند یا نگاهی تفریحی به آن دارند - پدید آمدن دگرگونى اخلاقى درونی است.

مراسم «احرام» انسان را به كلى از تعينات مادى و امتيازات ظاهرى و لباس هاى رنگارنگ و زر و زيور بيرون مى برد و با تحريم لذائذ و پرداختن به خودسازى كه از وظائف محرم است، او را از جهان ماده جدا كرده و در عالمى از نور و روحانيت و صفا فرو مى برد و انسان هایی را كه در حال عادى بار سنگين امتيازات موهوم و درجه ها و مدالها را بر دوش خود احساس مى كنند، يك مرتبه سبک بار و راحت و آسوده مى نماید. خصوصا توجه به این نکته که مراسم حج در هر قدم و نقطه یادآور خاطرات حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل(علیهما السلام) و مجاهدت های پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و یاوران صدیقش است، زمینه را برای انقلابی اخلاقی درون آدمی مهیاتر می سازد. بى جهت نيست كه در روايات اسلامى مى‏ خوانيم: «كسى كه حج را به طور كامل انجام دهد همانند روزی که از مادر متولد می شود، از گناهان خود بیرون می آید».(3)،(4)

2. بعد سياسى حج:
روح عبادت، توجه به خدا و روح سياست توجه به خلق خدا است و اين دو در حج آن چنان به هم آميخته اند كه تار و پود یک پارچه! حج می تواند عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان و مبارزه با تعصبات ملى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافيائى و شکستن سانسورها و خفقان های نظام های ظالمانه موجود در کشورهای اسلامی و شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد شدن مسلمانان باشد. شاید به همین خاطر است که در حدیثی از امام علی(علیه السلام) می خوانیم که «خداوند مراسم حج را براى تقويت آئين اسلام تشريع كرد».(5)،(6)

اين عبادت اگر به طور صحيح و كامل مورد بهره بردارى قرار گيرد و زائرین خانه خدا در آن ايام كه در آن سرزمين مقدس حضور فعال دارند و دل هاي شان آماده است از اين فرصت بزرگ براى حل مشكلات گوناگون جامعه اسلامى، با تشكيل كنگره‏ هاى مختلف سياسى و فرهنگى و اقتصادى استفاده كنند، اين عبادت مى تواند از هر نظر مشكل گشا باشد.

شايد به همين دليل است كه امام صادق(عليه السلام) فرمود: «مادام كه خانه كعبه برپا است اسلام هم برپا است»(7) و حضرت علی با هشدار دادن به فراموشی این عبادت در بیانی می فرماید «خدا را خدا را، در مورد خانه پروردگارتان. هرگز آن را خالى نگذاريد كه اگر آن را ترك گوئيد مهلت الهى از شما برداشته مى شود [و هلاک خواهید شد]».(8)

در این صورت حتی اگر تشریع اولیه این عبادت امری جبری به نظر بیاید، اما از آنجا که آثار بسیار سودمند آن شامل جامعه اسلامی به طور کلی می گردد و آن را رشد می دهد، عین عدالت خواهد بود.

3. بعد فرهنگى:
ارتباط قشرهاى مسلمانان در ايام حج مى تواند به عنوان مؤثرترين عامل مبادله فرهنگى و انتقال فكرها درآيد. مخصوصا با توجه به اين نكته كه اجتماع شكوهمند حج، نماينده طبيعى و واقعى همه قشرهاى مسلمانان جهان است. لذا در روايات اسلامى می بینیم که به این نکته توجه شده و مثلا می خوانیم که وفتی هشام بن حکم از امام صادق(علیه السلام) پرسشی درباره فلسفه حج و طواف پرسید آن حضرت پاسخ داد: «خداوند اين بندگان را آفريد... و فرمان هایى در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آیين حج مقرر داشت تا مسلمانان به خوبى يكديگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهى سرمايه هاى تجارى را از شهرى به شهر ديگر منتقل كنند... و براى اينكه آثار پيامبر(صلى الله عليه و آله) و اخبار او شناخته شود مردم آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموش نكنند».(9) از همین روست که می بینیم حج مى تواند مبدل به يک كنگره عظيم فرهنگى شود و انديشمندان جهان اسلام در ايامى كه در مكه هستند گرد هم آيند و افكار و ابتكارات خويش را به ديگران عرضه كنند.(10)

4. بعد اقتصادى حج:
استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق روايات اسلامى يكى از فلسفه هاى آن را تشكيل مى دهد. چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند و زمينه هاى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به گونه اى فراهم سازند، كه نه منافع شان به جيب دشمنان شان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد؟ چنین موضوعی نه تنها دنیاپرستی نیست که حتی عين عبادت و جهاد است.

در حدیثی که پیش از این از امام صادق(علیه السلام) نقل کردیم صریحا بیان شده بود که يكى از اهداف حج، تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادى است. آن حضرت در حدیث دیگری و در تفسیر آیه 198 سوره بقره یعنی «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ»؛ (بر شما باکی نیست که از پروردگارتان رزق و منافع مادی بطلبید)، صریحا می فرمایند که: «هنگامى كه انسان از احرام بيرون آيد و مناسک حج را به جا آورد در همان موسم حج خريد و فروش كند [و اين موضوع نه تنها گناه ندارد بلكه داراى ثواب است]».(11)،(12)

علاوه بر تجارت، اگر توزیع گوشت قربانی هایی که در روز عید قربان، نثار پیشگاه خدا می شود، به درستی مدیریت گردد و به دست نیازمندان برسد، شاهد بهره مندی اقشار ضعیف تر جامعه اسلامی و کم شدن فاصله طبقاتی و گسترش عدالت اجتماعی خواهیم بود.