آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آیه 207 سوره بقره معروف به «ليلة المبيت» مربوط به شبي است كه مشركين مکه قصد قتل پيامبر(ص) را داشتند ولی امام علی(ع) با جان فشانی، پا در این مهلکه گذارد و با خوابیدن در بستر پیامبر(ص)، جان ایشان را حفظ نموده و مقدمه هجرت را فراهم کرد. علاوه بر مفسران شیعه، مفسران برجسته اهل سنت نیز معتقدند این آیه در شأن امام على(ع) نازل شده است و ثعلبى، ابن صباغ مالكى، حاكم نيشابورى، احمد حنبل و ديگران احادیث مربوط به این واقعه را نقل كرده اند.

در آيه 207 سوره «بقره» مى خوانيم: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ وَ اللهُ رؤفُ بِالْعِباد»؛ (بعضى از مردم [با ايمان و فداكار همچون على(عليه السلام) در «ليلة المبيت» با خفتن در جايگاه پيغمبر(صلى الله عليه وآله)] جان خود را بخاطر خشنودى خدا مى فروشند و خداوند نسبت به همه بندگان مهربان است). در شأن نزول آیه «ليلة المبيت» روايات زيادى در منابع معروف اسلامى آمده است از جمله:

1ـ مفسّر معروف اهل سنت ثعلبى در تفسير خودش در شأن نزول اين آيه چنين نقل مى كند: «پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) هنگامى كه تصميم به هجرت به سوى مدينه گرفت على بن ابيطالب(عليه السلام) را در مكه، براى اداى ديون و امانت هایی كه نزد او بود، گذارد و آن شب كه به سوى غار حركت مى كرد در حالى كه مشركين اطراف خانه او را گرفته بودند دستور داد كه على(عليه السلام) در بستر او بخوابد و به او فرمود: پارچه سبز رنگى كه من دارم به روى خود بينداز و در بستر من بخواب، انشاء الله هيچ امر ناگواری به تو نمى رسد. على(عليه السلام) اين كار را انجام داد، در اين موقع خداوند به جبرئيل و ميكائيل وحى فرستاد كه من در ميان شما پيمان برادرى ايجاد كردم و عمر يكى را طولانى تر از ديگرى قرار دادم، كدام يك از شما دو نفر، زندگى ديگرى را بر خود مقدم مى شمريد [و عمر طولانى را براى ديگرى مى خواهيد] هر يك از آن دو، حيات خويش را برگزيدند، در اين هنگام خداوند به آنها وحى فرستاد چرا شما همانند على بن ابيطالب(عليه السلام) نبوديد من ميان او و محمد(صلى الله عليه وآله) برادرى برقرار ساختم و او در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيد و جان او را بر جان خويش مقدم شمرد، به زمين فرود آييد و او را از دشمنانش حفظ كنيد. آنها هر دو فرود آمدند جبرئيل بالاى سرش و ميكائيل پايين پايش بود و جبرئيل صدا مى زد: آفرين آفرين! چه كسى همانند تو است اى على؟! خداوند متعال با تو نزد فرشتگان مباهات كرد. در اين هنگام كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سوى مدينه در حركت بود اين آيه در شأن على(عليه السلام) نازل شد: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ».

اين حديث ثعلبى را با همين تفصيل، غزالى در «احياء العلوم» و گنجى در «كفاية الطالب» و ابن صباغ مالكى در «الفصول المهمّه» و سبط بن جوزى حنفى در «تذكرة الخواص» و شبلنجى در «نور الابصار» نقل كرده اند.(1)

2ـ حاكم حسكانى در «شواهد التنزيل» از ابو سعيد خدرى، همين مضمون را با تفاوت بسيار مختصرى، نقل مى كند.(2)

3ـ در همان كتاب «شواهد التنزيل» از ابن عباس نقل مى كند كه على(عليه السلام) نخستين كسى بود كه بعد از خديجه(عليها السلام) به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ايمان آورد و لباس او را پوشيد و در بستر او خوابيد ...(ولى در اين نقل اشاره اى به آيه شريفه نمى كند).(3)

4ـ و نيز در همان كتاب از عبدالله بن سليمان (و در نسخه اى از عبدالله بن عباس) همين معنى نقل شده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، در آن شب كه به سوى غار مى رفت على(عليه السلام) را در بستر خود خواباند. ابوبكر به دنبال پيامبر(صلى الله عليه وآله) رفت و قريش به على(عليه السلام) نگاه مى كردند [و گمان مى كردند پيامبر است] هنگامى كه صبح شد ناگهان نگاه كردند و ديدند على(عليه السلام) است گفتند: محمد(صلى الله عليه وآله) كجا است؟ فرمود: من آگاهى ندارم، گفتند: ما تعجب مى كرديم هنگامى كه سنگ به سوى تو مى انداختيم پيچ و تاب مى خوردى و از يك پهلو به پهلوى ديگر مى شدى در حالى كه وقتى به سوى محمد(صلى الله عليه وآله) سنگ مى انداختيم تكان نمى خورد! و اين آيه درباره اين ماجرا نازل شده است: «وَ مِنَ النّاسَ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ».(4)

5ـ حاكم نيشابورى در كتاب معروف مستدرك الصّحيحين از ابن عباس چنين نقل مى كند كه على(عليه السلام) جان خويش را به خدا فروخت. لباس پيامبر(صلى الله عليه وآله) را پوشيد، سپس به جاى او خوابيد ... و در پايان اين حديث مى گويد: «هذا حَديثْ صَحيحُ الاَسْنادِ وَ لَمْ يُخْرجاهُ»؛ (اين حديث معتبرى است، هر چند بخارى و مسلم در كتاب خود آن را نياورده اند).(5)

6ـ در همان كتاب از حكيم بن جبير از على بن الحسين(عليهما السلام) نقل مى كند: «اِنَّ اَوَّلَ مَنْ شَرَى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ عَلِىُ بْنُ ابيطالِب»(6)؛ (نخستين كسى كه جان خود را به بهاى خشنودى خدا فروخت، على بن ابيطالب(عليه السلام) بود). سپس مى افزايد: در آن هنگام كه على(عليه السلام) مى خواست در بستر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بخوابد، اين اشعار را زمزمه مى كرد:

«وَقَيْتُ بِنَفْسى خَيْرَ مَنْ وَطَئَ الْحَصَى *** وَ مَنْ طافَ بِالْبَيْتِ الْعَتِيْقِ وَ بِالْحِجْرِ
رَسُول اِلله خافَ اَنْ يَمْكُرو بِهِ *** فَنَجّاهُ ذُو الطَّولِ الاِله مِنْ الْمَكْرِ
وَ باتَ رَسُولُ اللهِ فى الْغار آمِناً *** مُوَقّىً و فى حِفْظِ الالِهِ وَ فى سَتْرِ
وَ بِتُّ ارائيهمْ وَ لَمْ يَتْهَمونَنى *** وَ قَدْ وَطَنْتُ نَفْسى عَلَى الْقَتْلِ وَالاَسْرِ».

(با جان خويش نگهدارى و پاسدارى از كسى كردم كه بهترين انسانى بود كه بر روى زمين گام نهاد، همان كس كه به خانه كعبه و حجر طواف فرمود.
همان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) كه از مكر دشمنان بيمناك بود ـ و خداوندِ قادر او را از مكر [و نقشه هاى شوم آنها] رهايى بخشيد.
و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در غار در امن و امان بود و در حفظ الهى و در پوشش قرار داشت.
و من مراقب آنها[دشمنان] بودم و آنها باور نمى داشتند كه من به جاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيده ام، در حالى كه آماده براى كشته شدن و اسارت بودم).(7)

اشعار فوق كه حكايت از نهايت ايثار و جانبازى و افتخار على(عليه السلام) به اين امر مى كند در كتب ديگر نيز آمده است.

7ـ طبرى مورّخ معروف درباره مسأله هجرت مى نويسد: على(عليه السلام) در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيده بود و دشمنان نظاره مى كردند و او را در بستر مى ديدند در حالى كه پوشش پيامبر را به روى خود كشيد و مى گفتند: به خدا اين همان محمد(صلى الله عليه وآله) است! تا اينكه صبح شد و على(عليه السلام) از بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) برخاست! (طبرى اين داستان را در كنار آيه «وَ اِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَذينَ كَفَروُا لِيُثْبِتُوكَ ...» كه آن هم مربوط به داستان هجرت است نقل كرده است).(8)

8ـ ابن اثير در «اسد الغابه» در فضائل على(عليه السلام) نقل مى كند: «هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اراده هجرت فرمود، على(عليه السلام) را براى اداى ديون و رد امانت هايى كه نزد او بود، در مكه گذارد و در آن شب از مكه به سوى غار رفت، در حالى كه مشركان خانه او را احاطه كرده بودند. دستور داد على(عليه السلام) در بستر او بخوابد و جامه او را بر روى خود بكشد». سپس داستان ليلة المبيت و وحى الهى را به جبرئيل و ميكائيل نقل كرده و در پايان مى گويد: «سپس خداوند اين آيه را بر پيامبرش، در حالى كه به سوى مدينه مى رفت، نازل كرد: «وَ مِنَ النّاسِ مِنْ يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ».(9)

9ـ احمد حنبل يكى از ائمه چهارگانه معروف اهل سنت در مسند خود [كه از منابع مشهور است] از «ابن عباس» در تفسير آيه «وَ اِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ ...»؛ ([به خاطر بياور] هنگامى را كه كافران نقشه مى كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند يا به قتل برسانند يا تبعيد كنند آنها نقشه مى كشيدند و خداوند هم تدبير مى كرد و خداوند بهترين مدبران است)، نقل مى كند كه قريش در مكه به مشاوره پرداختند، بعضى گفتند به هنگام صبح او را ببنديد و به زندان بيفكنيد (منظورشان پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود) و بعضى گفتند او را به قتل برسانيد و بعضى گفتند او را تبعيد كنيد. خداوند متعال پيامبرش را از اين ماجرا آگاه ساخت و در اين هنگام على(عليه السلام) در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيد ... و پيامبر(صلى الله عليه وآله) از مكه خارج شد.(10)

امام احمد، اشاره اى به آيه «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ» نمى كند ولى از آيه «اِذْ يَمْكُرْ بِكَ الَّذينَ كَفَرُوا ...» كه آن هم در ماجراى ليلة المبيت وارد شده سخن مى گويد.

روايات منحصر به آنچه گفته شد نمى باشد و روايات فراوان ديگرى در منابع معروف در اين زمينه نقل شده كه براى اطلاع بيشتر مى توانيد به كتاب هاى احقاق الحق(11)، شواهد التنزيل(12)، فضائل الخمسه(13)، الغدير(14) و تفسير برهان(15) مراجعه فرمائيد.(16)