آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در ذیل آيه 274 سوره «بقره» ابن عبّاس مى گويد: على(ع) فقط چهار درهم داشت، آنها را در شب، در روز، آشكارا و پنهاني در راه خدا انفاق كرد؛ پيامبر(ص) فرمود: چه چيز تو را بر اين كار واداشت؟ عرض كرد: به خاطر وعده خدا. پيامبر(ص) فرمود: آگاه باش كه اين وعده درباره تو تحقّق يافت، پس آيه فوق نازل شد. اين حديث را حاكم حسكانى، سيوطى و ... در كتابهاي خود نقل كرده‌اند.

در آيه 274 سوره «بقره» مى خوانيم: «اَلَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ بِاللَّيلِ وَ النَّهارِ سِرّاً وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لَاخوفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ»؛ (كسانى كه اموال خود را شب يا روز، پنهان يا آشكار انفاق مى كنند، مزدشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است؛ نه ترسى بر آنهاست و نه اندوهگين مى شوند).
بدون شك مفهوم آيه كلّى و جامع است و تشويق به انفاق در راه خدا در اشكال مختلف است، آشكارا و پنهان، در شب و روز و به كسانى كه انفاق مى كنند بشارت عظيمى مى دهد که هم پاداششان نزد پروردگارشان بزرگ است و هم [اين كه] خوف و اندوهى از گذشته و آينده نخواهند داشت. ولى از روايات اسلامى استفاده مى شود كه فرد شاخص آن، على(عليه السلام) است؛ زيرا در شأن نزول اين آيه، روايات بسيارى وارد شده كه نشان مى دهد نخستين بار درباره على(عليه السلام) نازل گشت.
ابن عبّاس مى گويد: اين آيه درباره على بن ابيطالب(عليه السلام) نازل شد او فقط چهار درهم داشت، درهمى را در شب، درهمى را در روز، درهمى را آشكارا و درهمى را پنهان در راه خدا انفاق كرد. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «ما حَمَلَكَ عَلى هذا؟»؛ (چه چيز تو را بر اين كار واداشت؟) عرض كرد: «حَمَلَنى عَلَيْها رَجاءَ اَنْ اَسْتَوجِبُ عَلَى اللهِ ماوَعَدَنى»؛ (براى اين بود كه وعده اى را كه خدا به من داده است استحقاق پيدا كنم) رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «اَلا ذلِكَ لَكَ»؛ (آگاه باش كه اين وعده درباره تو تحقّق يافت)، در اين هنگام آيه فوق نازل گشت.
اين حديث را حاكم حسكانى در «شواهد التنزيل» به اضافه هفت حديث ديگر! به همين مضمون از طرق مختلف آورده است.(1)
سيوطى در «الدّرالمنثور» از طرق متعدّد، همين مضمون را از ابن عبّاس نقل مى كند، كه اين آيه درباره على بن ابيطالب(عليه السلام) نازل شده، حضرت علي(عليه السلام) چهار درهم داشت، درهمى را در شب، درهمى را در روز، درهمى را پنهان و درهمى را آشكارا انفاق كرد و اين آيه نازل شد.(2)
معنى اين حديث آن است كه على(عليه السلام) براى جلب خشنودى خداوند بوسیله مسأله انفاق از هر درى وارد مى شد؛ اوّلا: آنچه در بساط داشت در راه خدا انفاق كرد، ثانياً در شب و در حال مختلف (پنهان و آشكار) انفاق كرد و در روز نيز در دو حالت مختلف (پنهان و آشكار) انفاق نمود. اين ايثار و اخلاص آميخته با اشتياق فراوان براى جلب رضاى خداوند از هر طريق ممكن، مقبول درگاه الهى واقع شد و آيه شريفه نازل گشت.
از كسانى كه روايت فوق را نقل كرده اند، محبّ الدين طبرى در «ذخائر العقبى»(3) و سبط بن جوزى در «تذكره»(4) و علامه گنجى در «كفاية الطّالب»(5) و مفسّر معروف قرطبى در تفسيرش(6) و گروهى ديگر اين حديث را به عين همان عبارت يا با تفاوت مختصرى در كتاب هاى خود آورده اند.
شبلنجى در «نورالابصار»(7) و شيخ سليمان قندوزى در «ينابيع المودة»(8) نيز آن را ذكر كرده اند.
نويسنده فضائل الخمسه در كتاب خود اين حديث را از گروه ديگرى نيز نقل مى كند از جمله ابن اثير در «اسد الغابه»(9) و ابن حجر در «الصّواعق المحرقه»(10) و واحدى در «اسباب النّزول».(11)
اين احاديث را با جمله اى از ابن ابى الحديد معتزلى پايان مى دهيم: او به هنگام برشمردن صفات والاى على(عليه السلام) هنگامى كه به مسأله جود و سخاوت مى رسد، بعد از اشاره به آيات سوره «هَل آتى» مى گويد: «وَ رَوَى الْمُفَسِّرونَ اَنَّهُ لَم يَمْلِكْ اِلاّ اَرْبَعَةَ دَراهِمَ، فَتَصَدَّقَ بِدِرْهَم لَيْلا، وَ بِدِرْهَمِ نَهاراً، وَ بِدِرْهَمِ سِرّاً، وَ بِدِرْهَمِ عَلانِيَةً، فَاَنْزِلَ فيهِ اَلَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالُهُمْ ...»؛ (مفسّران نقل كرده اند كه على(عليه السلام) فقط چهار درهم داشت، درهمى را در شب و درهمى را در روز، درهمى پنهانى و درهمى آشكار انفاق كرد و خداوند اين آيه را درباره او نازل فرمود).(12)اين تعبير نشان مى دهد كه مسأله در ميان مفسّران مورد اتفاق يا لااقل مشهور است.(13)