گرچه اجابت دعوت مردم کوفه در قیام امام حسین(ع) مؤثر بود، اما مهمترین عامل پیدایش قیام حسینی، امر به معروف و نهی از منکر بود که امام(ع) با عبارات مختلفی در وصیت نامه و خطبه های خود به آن اشاره نموده است، در حالی که اگر دعوت مردم کوفه عامل اساسى بود، وقتى خبر رسید که زمینه رفتن به کوفه منتفى شده است، طبعاً امام از ادامه سفر به سوى عراق صرف نظر مى کرد ولی می بینیم داغ ترین خطبه هاى امام حسین (ع) و شورانگیزترین و پرهیجانترین سخنان او، بعد از ماجراى شهادت حضرت مسلم است.

با توجه به اسناد تاریخی مانند؛ نامه ها، خطبه ها و وصایای امام، به خوبى روشن مى شود که قیام امام حسین(ع) از مقوله  قیام های دفعی و هیجانی نبوده؛ بلکه آگاهانه و بر اساس احساس وظیفه و با توجه به تمام خطرات بوده است. ایشان نه تنها خود آگاهانه از شهادت استقبال کرد، بلکه برای انتخاب آگاهانه یارانش، شب عاشورا آنان را آزاد گذاشت که اگر خواستد، بروند، و اعلام کرد که هر کس تا فردا با او بماند، کشته خواهد شد.

مسلمانان در دوران بنى امیّه خصوصا در عصر حاکمیّت معاویه و یزید دشمن شناس نبودند و با بنى امیّه که کینه دیرینه اى از اسلام داشتند و در پی انتقام خون عزیزانشان در جنگ هاى بدر و احد و احزاب بودند بیعت می کردند، با این که پیامبر(ص) درباره خلافت آنها هشدار داده بودند. این جهل  و نادانی در دوران یزید به اوج خود رسید و امام حسین(ع) براى بیدارى مردم راهی جز قیام نداشت تا این که خون پاک حضرت و یارانش موجب بیداری مردم و منتهى به سقوط بنى امیّه و ریشه کن شدن این درخت ناپاک شد.

حضرت سیدالشهدا(ع) دو روز مانده به ماه رجب سال60 هجری، شبانه و همراه با فرزندان و برادران و دیگر اعضای خاندان خود از مدینه خارج شدند و از راه شناخته شده و اصلی مکه به طرف این شهر راه افتادند و در پاسخی به جناب مسلم بن عقیل - که به خاطر تعقیب دشمنان پیشنهاد داد از راه فرعی مکه بروند -، که نشان از شجاعت و صلابت حضرت در قیام دارد فرمودند که هرگز این کار را نمی کند.

قيام امام حسين(ع) نه تنها آيين پيامبر بزرگ اسلام(ص) را نجات داد، بلكه از محو اهداف رسالت ساير انبيا نيز جلوگيرى كرد. چرا كه رسول خدا(ص) كامل كننده رسالت پيامبران گذشته و خاتم رسولان و دين او خاتم اديان بود. اين آيين، در عصر حكومت معاويه و به ويژه در سلطنت يزيد مورد تهديد قرار گرفت و بيم آن مى رفت كه ثمرات تلاش هاى انبيا و به ويژه پيامبر اسلام(ص) به فراموشى سپرده شود. در چنين شرايطى شهادت امام حسين(ع) به احياى آيين خدا كمك كرد و درخت توحيد و نبوّت را طراوت و سرسبزى تازه اى بخشيد.

سه عامل، در پیدایش قیام امام حسین(ع) اثر داشت: 1. درخواست بیعت از امام(ع) براى یزید و وارد آوردن فشار به آن حضرت به این منظور. 2. دعوت مردم کوفه از امام. 3. عامل امر به معروف و نهى از منکر.