آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مهم ترین اقدامات خواجه عبارت اند از: نجات جان مردم، علما، شهرها، مراقد، اوقاف و کتاب های شیعه در یورش مغول؛ نوشتن کتاب بر اساس مبانی اعتقادی، فقهی و علوم شیعی؛ پایه ریزی مبانی عقلی و فلسفی در کلام شیعه با نوشتن کتاب تجرید الاعتقاد و تقویت کلام شیعی؛ بازسازی و تاسیس و تقویت مراکز علمی شیعه؛ تربیت علمای شیعه؛ جذب علمای شیعه در مراکز علمی و حکومتی؛ احیای اوقاف شیعه و مدیریت آن به نفع مشاهد، حوزه های علمیه، فقرا و علمای شیعه؛ بازسازی مشاهد مشرفه و ساختن امکانات عمومی مثل کاروانسرا در اطراف آنها.

یکی از اموری که انسان های آگاه به زمان و مکان آن را وظیفه خود می دانند این است که رسالت خود را برای پاسداری از اعتقادات دینی مردم انجام دهند. خواجه نصیرالدین طوسی هم یکی از این مردان بزرگ بود که با درک حساسیت زمان و توجه به خطراتی که فرهنگ اسلام و تشیع را از سوی اشغال گران مغول تهدید می کرد، اقدامات تاریخی فراوانی را صورت داد و خدمات بسیاری به اسلام، تشیع و ایران نمود. این خدمات را به صورت کلی می توان ذیل دو عنوان «نجات و حفظ» و «احیاء و تقویت» طبقه بندی کرد. در ادامه به صورت بسیار اجمالی برخی از مهم ترین اقدامات این مرد بزرگ را مرور می کنیم.

اقدامات خواجه نصیر برای «نجات و حفظ » جان مردم، علما و میراث فرهنگی تشیع

1.نجات شهرها و نفوس شیعه:خواجه نصیر که به خوبی از خشونت های مغول آگاه شده بود و آوازه آن را در خراسان شنیده و در قلعه های اسماعیلیان به چشـم دیده بود، دریافت که مقابله با چنین لشکر خونریزی ممکن نیست؛ از این رو تنها راه نجات را در تسلیم، همراهی و کنترل درایت آمیز آنها دید. او وزارت هلاکو را پذیرفت و بر عقل او مسلط شد؛ به گونه ای که هلاکو بدون اشاره وی بر اسب سوار نمی شد و مسافرت نمی کرد: «... وكان يعمل الوزارة لهولاكو من غير أن يدخل يده في الأموال، واحتوى على عقله حتى إنه لا يركب ولا يسافر إلا في وقت يأمره به... ».(1) او در اثر رعایت این سیاست موفق شد جان و مال مسلمانان نجات دهد و توانست خدمات پرارزش و گرانبهایى به عموم مردم بغداد و به خصوص شيعيان و علويان نماید و عده بى‏ شمارى را از چنگ لشكر خون‏ خوار مغول برهاند. محمد بن شاكر كه از مورخان سنى ‏مذهب است در اين خصوص می نويسد: «وجود خواجه براى مسلمانان نافع بود به ويژه براى شيعه و علوى‏ ها و حكما و اهل علم و غير ايشان. خواجه براى ايشان نيكى مي كرد و آنها را در مشكلات حمايت می كرد».(2)
البته اقدامات او در این جهت فقط در بغداد منحصر نمایند. منابع تاریخی گواهی می دهند که او در زمان حمله لشکر هلاکو به قلمرو اسماعیلیان در زمان رکن الدین خورشاه آخرین حاکم آن منطقه و نیز در زمان حمله همین لشکر به حله – مهم ترین مرکز شیعیان در آن زمان – با توصیه ها و ارتباطاتی که با دستگاه حاکم داشت ضمانت خود و اهالی آن مناطق را از حکومت دریافت و از پدید آمدن حمام خونی دیگر جلوگیری کرد.(3) چنانکه نجات ساکنان اسماعیلی قلعه قهستان و شیعیان حله بدون اشاره، وساطت و ضمانت خواجه ممکن نبود.

2.نجات علمای شیعه: علاوه بر اقدامات او در نجات دادن علما همراه با عموم مردم در شهرهای بغداد(4)، حله و...، خواجه نصیر به نجات دادن بسیاری از بزرگان و دانشمندان شیعه و سنی آن زمان از تیغ مغول سعی بسیار نمود.(5) او با نفوذ هوشمندانه ای که در سلاطین مغول یافته بود، بارها و بارها با تدابیرش جان بسیاری از علما را نجات داد. به عنوان مثال شارح معروف سنی مذهب نهج البلاغه، «ابن ابی الحدید» و برادرش را تنها با پیشنهاد دان جان شیرین خود به هلاکو به جای آنها، نجات داد.(6) همچنین زمانی که هلاکو حکم اعدام «علاءالدین جوینی»(ادیب و مورخ شیعی) را صادر کرده بود، خواجه در اقدامی جالب و زیرکانه با استفاده از حرفه منجمی خود و تظاهر به احتمال نزول بلا بر خان مغول، نه تنها جان جوینی را نجات داد؛ بلکه جهت حفظ و دوام دولت خان و رفع بلا، پیشنهادِ دادنِ صدقه آن هم از طریق آزادی کل زندانیان و عفو آنان را نمود و سلطان مغول به راحتی پذیرفت و بدین وسیله بی آنکه حتی خواجه نام جوینی را برده باشد، او و همه زندانیان را نجات داد. از جمله این افراد «ابن فوطی» دانشمند و مورخ مسلمان بود که پس از آزادی در زمره یاران و شاگردان خواجه نصیر در آمد و بر اثر این ارتباط به مذهب تشیع مستبصر شد.

3.نجات مشاهد و مراقد:حفظ مشاهد و مراقد مطهر ائمه اطهار(علیهم السلام) در عراق از دستبرد مغولان یکی از مهم ترین اقدامات خواجه نصیر بود.(7) در زمان او بود که بعد از منصب یافتن یکی از شیعیان در دیوان هلاکو، از حکومت وقت مغول درخواست شد صد نفر سپاهی برای حراست از مرقد امیرالمؤمنین(علیه السلام) به نجف فرستاده شود و حکومت نیز این درخواست را اجابت کرد.

4.نجات اوقاف شیعه:در کوران اشغال و غارت سرزمین های اسلامی به دست لشکر مغول، خواجه نصیر در راه نجات ثروت های عمومی مسلمانان و به خصوص حفظ منافع شیعیان و سادات، تلاش های بسیار کرد و در این راه توانست اوقاف را از دست اندازی امرای مغول دور نگاه دارد تا وجوه آن در محل های مقرر مصرف گردد.(8)

5.نجات منابع وکتابهای شیعه:خواجه نصیر که در گذشته شاهد کتاب سوزی ها و آتش زدن کتابخانه های شهرهای سقوط کرده به دست لشکر مغولان بود، هنگامی که توانست نفوذی در دستگاه حاکم وقت پیدا کند، نهایت تلاش خود را برای جلوگیری از نابودشدن منابع علمی و دینی کتابخانه های باقی مانده سرزمین های اسلامی به کار بست. برای مثال می بینیم که هنگام سقوط قلعه الموت به دست لشکر مغول، وی توانست به کمک «عطاء الملک جوینی» از تخریب و به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ «حسن صباح» جلوگیری کند.(9) علاوه بر آن بعدها نیز با جمع آوری بسیاری از کتب نفیسی که در زمانش در معرض تلف بودند، توانست بسیاری از منابع علمی و از جمله کتب شیعی را از خطر نابودی نجات دهد.(10)

اقدامات خواجه نصیر برای برای «احیاء و تقویت» هویت شیعی و میراث فرهنگی آنان

1.احیای کتب و کتابخانه های شیعه: از جمله اقدامات مهم خواجه نصیر در جهت حفظ فرهنگ اسلام و تشیع، جمع آوری کتاب ها از کتابخانه های شهرهای بغداد و شام و شبه جزیره بود که در جریان حمله مغول تخ.ریب شده بودند. خواجه بدین منظور مأمورینی به همه شهرها فرستاد تا هر جا کتابی علمی دیدند خریداری کنند وبرای او بفرستند تا در کتابخانه رصدخانه مراغه نگهداری کند. خود او نیز در مسافرت هایش هرجا کتابی می یافت می خرید و با خودش به مراغه می برد. به این صورت خواجه توانست بسیاری از منابع ارزشمند شیعه را در آنجا حفظ کرده و از دسترسی تاراج مغول دور نگهدارد. تعداد کتاب های این کتابخانه عظیم را بالغ بر چهارصد هزار جلد برشمرده اند.(11

2.نوشتن کتاب بر اساس مبانی اعتقادی، فقهی و علوم شیعی:خواجه نصیرالدین در دوران حیات ارزشمند خود به رغم آشوب و حوادث مخاطره‌ انگیز و فشارهای سیاسی، اجتماعی و نظامی آن عصر توانست حدود 190 کتاب و رساله علمی در موضوعات مختلف به رشته تحریر درآورد. برخی از این کتاب ها به عنوان معتبر ترین منابع شیعی قلمداد و مورد توجه پژوهشگران و فقها می باشد. برای مثال می بینیم که خواجه نصیر با با تألیف کتب کلامی مختلفی مانند «تجریدالاعتقاد»، «فصول العقائد» و «قواعدالعقائد» به اثبات ‏حقانیت شیعه با تکیه بر اصول عقلی مُتقن پرداخت. «تجریدالاعتقاد»، نخستین کتابی است در میان معتقدان به تشیع دوازده امامی، که با ادله ی عقلی و کلامی به اثبات مبانی اعتقادات شیعه می پردازد. این کتاب که در معقولات و رد شبهات نوشته شده به دلیل اهمیت فوق‌ العاده اش بسیار مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و شرح‌ های بسیاری توسط نویسندگان شیعه و اهل سنت بر آن نوشته شده است. درباره کتاب «فصول العقائد» نیز گفته شده که بهترین کتابی است که در علم کلام نوشته شده که در آن با متقن ترین براهین و بهترین نظم به اثبات اصول خمسه پرداخته شده است.(12) خواجه نصیر علاوه بر تدوین این کتاب ها با نوشتن رساله «امـامت» نیز بر استحکام کلام ‏شیعه دوازده امامی افزود.(13) علاوه بر آن از خواجه نصیر کتابی نیز در زمینه فقه به عنوان «جواهر الفرائض یا الفرائض النصیریه على مذهب أهل البیت(علیهم السلام)»، به جا مانده است.

3.طرح و پایه ریزی مبانی عقلی و فلسفی در کلام شیعه با نوشتن کتاب تجرید الاعتقاد و تقویت کلام شیعی: همان طور که گفته شد «تجریدالاعتقاد»، نخستین کتابی است در میان معتقدان به تشیع دوازده امامی که با ادله ی عقلی فلسفی به اثبات مبانی اعتقادات شیعه می پردازد. او برای کمک به کلام شیعی فلسفه را وارد کلام کرد. مانند این کار در مکتب کلامی کوفه و بغداد انجام نمی شد و یا بسیار کم رنگ بود؛ لذا در کتب شیخ مفید و سید مرتضی این گونه ورود به مباحث کلامی یافت نمی شود. ولی خواجه نصیر، رسما فلسفه را وارد کلام کرد. البته دیدگاه و موضع ایشان کاملا کلامی است و از فلسفه برای اثبات اعتقادات کلامی استفاده کرده است.

4.بازسازی، تاسیس و تقویت حوزه ها و مراکز علمی شیعه:به منظور تقویت فرهنگ دینی و شیعی در جامعه آن روز، خواجه نصیر در کنار رصدخانه خود و نیز در سایر نقاط، مدارسی را برای هر یک از علوم فقه، حدیث، فلسفه، طب و... افتتاح کرد و این موضوع را به اطلاع عموم رساند و تعهد نمود که هزینه تحصیلی دانش پژوهان این علوم را تأمین کند به این صورت که به هر یک از محصّلان فلسفه روزی سه درهم، به محصّلان طب روزی دو درهم و به محصّلان فقه روزی یک درهم و در نهایت به محصّلان علم حدیث روزی نیم درهم پرداخت کند ىر كنار آن او بسیاری از مدارس ویران شده را دوباره بازسازی نمود.(14)

5.تربیت علمای شیعه:خواجه نصیرالدین طوسی در شهرها و كشورهای مختلف رفت و آمد می كرد و همچون خورشیدی تابان نورافشانی می کرد و شاگردان بسیاری را از نور دانش خود روشن می کرد. برخی از سرشناس ترین کسانی که در فرصت های کوتاه یا بلندمدت در محضر او شاگردی کردند عبارت از:
الف. علامه حلی: علامه حلى به عنوان یکی از فقهاى نامدار شیعه، حکمت را در محضر خواجه نصیر الدین طوسی فرا گرفت. او بعدها به مجلس سلطان محمد خدابنده راه یافت و با غلبه بر علماى اهل سنت شاه را شیعه نمود.
ب. جمال‌الدین حسن بن یوسف مطهر حلی: او از دانشوران برزگ شیعه بود كه آثار گران سنگی از خود به جای نهاد؛ وی شرح هایی نیز بر كتاب‌های خواجه نگاشت.
ج. كمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی: او حكیم، ریاضیدان، متكلم و فقیه بود و عالمان بزرگی از محضرش استفاده كردند. وی گرچه در رشته حكمت زانوی ادب و شاگردی در مقابل خواجه بر زمین زد، از آن سو خواجه از درس فقه وی بهره‌مند شد. این محقق بحرینی شرح مفصلی بر نهج ‌البلاغه نوشته كه به شرح نهج البلاغه ابن میثم معروف است.
د. سید ركن‌الدین استرآبادی: از شاگردان و همراهان خاص خواجه بوده و شرح هایی بر كتاب های استاد خویش نوشته و علاوه بر تواضع و بردباری از احترامی افزون برخوردار بوده است.

6.جذب علمای شیعه در مراکز علمی و حکومتی: در زمان حملات مغولان، مردم و علما به مناطق دوردست فرار کرده بودند. به درخواست خواجه، هلاکو افرادی را فرستاد تا در همه جا علما را جست وجو و به بازگشت دعوت کنند. حتی خواجه گاهی خودش برای یافتن این افراد مسافرت می کرد. بر اثر این تصمیم بسیاری از علمای آواره به شهرهای خود یا به مراغه نزد خواجه رفتند و در مراکز علمی و حکومتی و دیوانی مشغول شدند و در بازسازی کشور سهیم شدند. حتی بعداز مرگ هلاکو، «آباقان» جانشین او نیز به توصیه خواجه به هر یک از علما و شاگردان خواجه پست مناسبی داده و شهریه کافی اختصاص داد. این مسئله زمانی اهمیت و حساسیت خود را نشان می دهد که بدانیم «دوقوزخاتون»، هسمر هلاکو که مسیحی بود در دربار خود تعداد زیادی از مشاوران و ندیمان مسیحی را جمع کرده و در پیشبرد کار نصاری و ساخت کلیسا تلاش فراوان می کرد. گفته شده که زمانی چنان کارشان بالا گرفت که مسیحیان مواجب می گرفتند و در ماه رمضان شراب می نوشیدند و بر روی مسلمانان می پاشیدند.(15)

7.احیای اوقاف شیعه و مدیریت آن به نفع مشاهد، حوزه های علمیه، فقرا و علمای شیعه:خواجه نصیر علاوه بر تلاش هایش در جلوگیری از دست اندازی مغولان به موقوفات شیعه کار مهم تری را نیز به انجام رساند. او هلاکوخان را قانع کرد که نظارت بر اوقاف اسلامی را بر عهده او بگذارد و به او این مسئولیت و آزادی را بدهد که با صلاحدید خود در آن ها تصرف کند. هولاکو نیز ریاست اوقاف سراسر کشور را به او تفویض کرد و خواجه نیز درآمدهای آن را ضبط و ثبت می کرد و در احداث و اداره مدارس و ایجاد لجنه های علمی و پرداخت هزینه های طلاب و نیز اداره ی رصدخانه مراغه به مصرف می رسانید.(16)

8.بازسازی مشاهد مشرفه و ساختن امکانات عمومی مثل کاروانسرا در اطراف آنها:خواجه نصیرالدین طوسی در راستای تکریم مشاهد مشرفه ائمه معصومین و زائرین آنها اقدامات بسیاری انجام داد. او تعدادی كاروانسرا و قلعه و بيمارستان تأسيس نمود و كارهاى آن را سامان داد. علاوه بر آن به تعمير مشاهد مشرفه در نجف‏، كربلا و كاظمين همت گماشت. كاروانسرايى در نزديكى حرم امير المؤمنين(عليه السلام) در نجف بنا كرد و جوی ها و كانال هايى حفر نمود.(17)