آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

متكلمان و ارباب علم عقائد درباره حكم شورشيان جمل اختلاف كردند، اماميّه معتقدند: تمامى اصحاب جمل اعم از رؤسا و پيروان شان كافر شدند؛ چون بر امام وقت و بر ضد حكومت اسلامى خروج كردند. در ميان اهل سنّت چند نظر وجود دارد: گروهى از اهل سنّت مى گويند: اينها مجتهد بودند و اجتهاد كردند؛ بنابراين نه خطايي كردند و نه گناهى داشتند. اكثر اشاعره اصحاب جمل را خطاكار مي دانستند؛ ولى معتقدند خطايشان بخشوده شد. معتزله كه ابن ابى الحديد از آنها بود مى گويند: تمام آنها گمراه بودند مگر آنان كه توبه كردند مثل عايشه،‌ طلحه و زبير.
ولى اين سؤال را از ابن ابى الحديد و امثال او داريم كه اگر كسى دست به كارى زد كه خون هاى گروهى از مسلمين ريخته شود آيا در برابر چنين حقّ النّاس عظيمى، اظهار ندامت و پشيمانى و اشك ريختن كفايت مى كند يا بايد حقّ النّاس ها را جبران كرد؟

هر مورخ محقّق؛ بلكه هر انسان آگاهى كه تاريخچه جنگ جمل را مطالعه كند مى داند كه امام علي(عليه السلام) گذشته از آنكه به وسيله پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) به خلافت منسوب شده بود، توده هاى عظيم مردم نیز با او بيعت كردند و رسماً به عنوان خليفه مسلمانان با پايگاهى مردمى قوى تر از خلفاى پيشين، زمام امور را به دست گرفت؛ اما دلباختگان ثروت و مقام بر او شوريدند و خون هاى زيادى در اين راه ريخته شد و به يقين همه آنها گناهكار و متمرد بودند و هيچ عذرى از آنها پذيرفته نيست.

ولى جالب است كه ابن ابى الحديد در «شرح نهج البلاغه» خود سخنى در اين زمينه دارد كه خلاصه اش چنين است؛ او مى گويد:

«متكلمان و ارباب علم عقائد درباره شورشيان جمل و سرنوشت كسانى كه در آن واقعه حاضر شدند اختلاف كردند، اماميّه معتقدند تمامى اصحاب جمل اعم از رؤسا و پيروان كافر شدند [؛ چون بر امام وقت و بر ضد حكومت اسلامى خروج كردند] درحالى كه گروهى از اهل سنّت مى گويند: اينها مجتهد بودند و اجتهادشان آنان را به اين راه كشاند، بنابراين گناهى نداشتند. ما نه آنها را خطاكار مى دانيم و نه حضرت علي(عليه السلام) و اصحابش را. گروه سومى مى گويند: اصحاب جمل خطاكار بودند؛ ولى خطاى آنها بخشوده است؛ مانند خطاى مجتهد در مسائل فرعيّه و اين عقيده اكثر اشاعره است. سپس مى افزايد: اصحاب ما [معتزله كه ابن ابى الحديد از آنها بود] مى گويند: تمام آنها گمراه بودند مگر كسانى كه بعداً توبه كردند؛ آنها مى گويند: عايشه از كسانى بود كه توبه كرد و همچنين طلحه و زبير؛ اما عايشه در روز جمل اعتراف به خطا كرد و از حضرت علي(عليه السلام) تقاضاى عفو نمود و روايات متواتره درباره اظهار پشيمانى او به دست ما رسيده است. او مى گفت: اى كاش من ده پسر از پيغمبر آورده بودم و همه آنها در حيات من مى مردند و بر آنها اشك مى ريختم؛ ولى روز جمل به وجود نيامده بود و گاه مى گفت: اى كاش قبل از روز جمل مرده بودم و نيز روايت شده كه هر زمان به ياد روز جمل مى افتاد آنقدر اشك مى ريخت كه مقنعه اى كه بر سر داشت تر مى شد. طلحه و زبير نيز از كار خود توبه كردند».(1)

ولى اين سؤال را از ابن ابى الحديد و امثال او داريم كه اگر كسى دست به كارى زد كه خون هاى گروهى از مسلمين ريخته شود آيا در برابر چنين حقّ النّاس عظيمى، اظهار ندامت و پشيمانى و اشك ريختن كفايت مى كند يا بايد حقّ النّاس ها را جبران كرد؟(2)