آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ملاک پنهان ساختن حق و اظهار خلاف آن در تقیه، دفع ضرر دینی یا دنیایی است و از لحاظ عقلی تفاوتی نمی کند که چنین ضرری از سوی کافر یا مسلمان ظالم به انسان وارد شود. آیات دال بر تقیه در قرآن نیز اگرچه در مورد تقیه از کفار وارد شده اند، اما چنین شأن نزولی نمی تواند مخصّص آنها باشد. سیره پیامبر اکرم(ص)، صحابه، تابعین و علمای اهل سنت نیز گواه موارد متعدّدی است که در آنها از مسلمانان تقیّه کرده اند!

بحث از تقیه
هنگامی که از موضوع «تقیه» و ادلّه مشروعیت و جواز آن بحث می شود، ممکن است گفته شود: شیعه در مقام اثبات تقیه به آیات قرآن استدلال می کند در حالی که این آیات تقیه مسلمان از کافر را اثبات می کند و تقیه مسلمان از مسلمان را اثبات نمی کند.
برای روشن شدن پاسخ این شبهه می توان از زاویه های مختلفی به موضوع «تقیه» پرداخت.
«تقیه» از ماده «و ق ی» و به معنای پرهیز و نگاهداری و پنهان کردن است.(1) در معنای اصطلاحی نیز شاید بتوان با در کنار هم قرار دادن تعاریفی که از این مفهوم ارائه شده،(2) «تقیه» را این گونه تعریف کرد: «پنهان کردن حقّ و پوشاندن اعتقاد قلبی نسبت به آن، با اظهار موافقت در برابر مخالف، به منظور حفظ جان یا اجتناب از ضرر دینی و دنیوی».
با توجه به این تعریف می پرسیم: اگر ملاک تحقّق تقیه، «ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ» و «اﻇﻬﺎر ﺧﻼف حق» به منظور «دﻓﻊ ضرر دینی یا دنیوی» باشد، از لحاظ عقلی چه فرقی می کند که چنین ضرری از سوی کفار، یا مسلمانان متوجّه آدمی شود؟ عقلاء حفظ جان، مال و آبرو را واجب می دانند(3) و به همین خاطر تقیه مسلمان از مسلمان نیز امری منطقی و عقلانی به نظر می آید.

عمومیت ظواهر آیات در مساله تقیه

مراجعه به آیاتی از قرآن مجید که برای مشروعیت «تقیه» مورد استناد قرار گرفته اند نیز همین موضوع را ثابت می کند. این آیات فراوان اند اما دو عنوان از بقیه مشهورترند. یکی آیه 28 سوره آل عمران که در آن می خوانیم: «لَّا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّـهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّـهِ الْمَصِيرُ»؛ (مؤمنان نبايد كافران را به جاى مؤمنان به دوستى بگيرند و هر كه چنين كند در هيچ چيز [او را] از [دوستى‌] خدا [بهره اى‌] نيست مگر اينكه از آنان به نوعى تقيّه كند و خداوند شما را از [عقوبت‌] خود مى ترساند، و بازگشت [همه‌] به سوى خداست) و دیگری آیه 106 سوره آل عمران یعنی: «مَن كَفَرَ بِاللَّـهِ مِن بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَـٰكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّـهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»؛ (هر كس پس از ايمان آوردن خود، به خدا كفر ورزد [عذابى سخت خواهد داشت‌] مگر آن كس كه مجبور شده و[ولى‌] قلبش به ايمان اطمينان دارد. ليكن هر كه سينه اش به كفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برای شان عذابى بزرگ خواهد بود).
به عقیده بسیاری از مفسرین این آیات دال بر مشروعیت تقیه اند.(4) درست است که این آیات در مورد خاص و تقیه با کفار نازل شده است اما در «علم اصول» این قاعده ثابت شده است که مورد و شأن نزول نمی تواند «مخصّص» باشد. یعنی شأن نزول و مورد خاص نمی تواند دلیل بر «تخصیص» حکمی باشد که به صورت عام و مطلق نازل شده است.
علاوه بر آن می بینیم که برخی از مفسرین غیر شیعه و نیز برخی از مذاهب اسلامی وقتی به امثال این آیات رسیده اند، برداشت شان این بوده که دلالت این آیات لزوما منحصر در تقیه از کفار نیست. فخر رازی ذیل تفسیر آیه 28 سوره آل عمران می نویسد: ظاهر آيه بر اين دلالت دارد كه تقيه تنها زمانی جايز است که كفار غلبه كرده و مسلط و پيروز باشند، مگر مذهب شافعی که می گويد: اگر دگرگونی بين مسلمانان همانند تغيير و دگرگونی بين مسلمانان و مشركان باشد تقيه برای حفظ جان لازم است.(5) احمد مصطفی المراغی، مفسر بزرگ اهل سنت نیز ذیل تفسیر 106 سوره نحل می نویسد: «مدارا كردن با كافران، ستمگران، و فاسقان مشمول حكم تقيه است».(6)

سیره پیامبر اکرم در تقیه از مسلمان

گذشته از آیات قرآن، مطالعه سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز نشان می دهد که آن حضرت در مواردی از مسلمانان تقیه کرده اند. فقط برای نمونه مواردی از منابع شیعه و اهل سنت نقل می کنیم:
1. عايشه روايت کرده است که شخصی خواست نزد رسول خدا(ص) وارد شود. ایشان فرمود: «به او اجازه دهيد که از قوم و عشيره بدی است». اما وقتی وارد شد آن حضرت به نرمی با وی صحبت کرد. من گفتم: «ای رسول خدا! آن جملات را گفتيد و سپس اين گونه با او سخن می گویید؟!» آن حضرت فرمود: «ای عائشه! بدترين مردم کسی است که مردم او را به خاطر پرهيز از زبان او ترک کنند و او نيز بدزبان بود و من به همين علت با او به خوبی سخن گفتم تا به من دشنام ندهد».(7)
در اين روايت می بینیم که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در برابر شخص بدزبان تقيه می كند تا از آسیب های زبانی وی در امان بماند.
2. همچنین از عایشه در حدیث دیگری روايت شده است که آن حضرت فرمود: «آيا نمی ‌دانی که قوم تو وقتی کعبه را ساختند آن را از پايه هایی كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) قرار داده بود کوچک تر گرفته اند؟» گفتم: «چرا شما آن را به حالت اول باز نمی گردانيد»؟ ایشان فرمود: «اگر قوم تو تازه مسلمان نبودند [و ايمان ایشان قوی] بود چنين می کردم».(8)
3). با اینکه موضوع معراج برای پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) در مکه اتفاق افتاد اما ایشان این موضوع را در مدینه برای مسلمانان نقل کردند. در مورد این رفتار پیامبر گفته شده است که این عمل ایشان به علت تقیه از کفار و مشرکان مکه از طرفی و از طرف دیگر تقیه در مقابل افراد تازه مسلمان بود که طاقت و ظرفیت شنیدن این مطالب را نداشتند. بنابراین، پیامبر تا در مکه بودند به ماجرای «معراج» اشاره چندانی نداشتند و آیات مکی نیز آن را بازگو نکردند، بر خلاف مدینه که ظرفیت افراد بیشتر بود و بهتر آن را می پذیرفتند.(9)
این موارد و موارد بسیار زیاد دیگر از سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به عنوان معتبرترین منبع تشریع احکام بعد از قرآن، نشان می دهد که «تقیه مسلمان از مسلمان» امری مشروع است.

سیره صحابه، تابعین و علماء در تقیه از مسلمان

شاید به خاطر همین مشروعیت بوده که با کم ترین تورّقی در منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت می توانیم به موارد بی شماری از وقوع «تقیه مسلمان از مسلمان» در میان صحابه و تابعین و علمای اهل سنت دست پیدا کنیم.
تقیه صحابه:
برای مثال در میان صحابه می توان به این موارد اشاره کرد:
1. تقیه و ترس یک ساله ابن عباس از خلیفه دوم به خاطر یک سؤال اعتقادی تاریخی.(10)
2. تقیه و واهمه ابوهریره از خلیفه دوم و نقل نکردن برخی روایات در زمان حیات عمر.(11)
3. تقيه و احتیاط حذيفة بن يمان از خلیفه سوم در کتمان برخی اخباری که از او برای عثمان بن عفان برده شده بود.(12)
4. تقیه و مراعات احتیاط عبدالله بن عمر از معاویه در بگومگویی بر سر موضوع سزاواری برای خلافت.(13)
5. تقیه و ترس عبدالله بن عمر از حجاج بن یوسف در قطع نکردن سخنرانی اش و تذکر ندادن به کلام خلافی که از وی صادر شده بود.(14)
تقیه تابعین:
در سیره «تابعین» نیز می توان موارد بسیاری را از این گونه تقیه یافت. برای مثال می بینیم که:
1. «عامر شعبی» خودش اعتراف می کند که از ترس حجاج به او اعتراض نکرده و نگفته که چرا در مجلسی در بصره حضرت علی(علیه السلام) را دشنام داده است.(15)
2. از «حسن بصری» نیز روایت شده که از ترس حجاج تقیه می کرده و سخنی از آل علی(علیه السلام) به میان نمی آورده است.(16) علاوه بر آن گفته شده که «رجاء بن حياة» نیز از «وليد بن عبد الملک» تقیه کرده و قسم دروغ یاد کرده که هیچ کس در حضورش به خلیفه وقت اهانت نکرده است.(17) به هر حال اینها فقط مواردی از وقوع تقیه در میان تابعین است و موارد بسیار زیاد دیگری را نیز می توان با تتبّع در آثار حدیثی تاریخی پیدا کرد.
تقیه علمای اهل سنّت:
اما این فقط صحابه و تابعین نبوده اند که تقیه در میان ایشان رواج داشته است. در میان سایر علما نیز موارد بسیار زیادی از وقوع تقیه گزارش شده است.
1. تقیه «ابوحنیفه» از «منصور دوانیقی».(18)
2. تقیه امام «مالک بن انس» از «بنی عباس» و روایت نکردن احادیث از امام جعفر صادق(علیه السلام).(19)
3. تقیه «علی بن عیسی الرمّانی» از «شیعیان».(20)
4. تقية علماء و مردم اهل سنت در فتنه «خلق القرآن».(21)
اینها تنها نمونه هایی از وقوع «تقیه مسلمان از مسلمان» در میان خود علمای اهل سنت است.
به هر حال و بعد از ذکر همه این شواهد و قرائن جای کمترین تردیدی باقی نمی ماند که موضوع «تقیه مسلمان از مسلمان» امری کاملا مشروع و دارای پیشینه تاریخی در اسلام است.