آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

فوائد «کم خوری» عبارت است از: 1. موجب سلامتى و اعتدال جسمى و روحى مى شود. 2. مايه بيدارى و استفاده از فرصتها است. 3. موجب صفاى روح و نشاط روان است. 4. زاينده حكمت و دانش در قلب است. 5. موجب عدم اسراف و تبذير است. 6. سبب توفيق در انجام عبادات است. 7. اشتياق و علاقه ملائكه را به دنبال دارد. 8. موجب تداوم حياتِ قلب است. 9. موجب ورود به مقامات عالى است. 10. موجب رقّت قلب و تأثير موعظه در آن مى گردد. 11. مايه نزول رحمت خداوند می شود. 12. مايه انديشه و فكر مستقيم و صحيح مى گردد و ...

«كم خوري» فوائد بي شماري دارد كه ما به آنها اشاره مي كنيم:
1. كم خورى موجب سلامتى و اعتدال جسمى و روحى مى شود؛ تمام پزشكان بر اين باورند كه از عوامل مؤثر و مهم در سلامتى جسم، كم خوراكى است و عامل بسيارى از سكته ها و مرگ هاى زودرس، پرخورى است. روانشناسان و روانپزشكان نيز يكى از عوامل به هم خوردگى اعتدال روحى و اضطراب ها‌ و كسالتها را پرخورى مى دانند. مولى على(عليه السلام) مى فرمايند: «قِلّةُ الغَذَاءِ كَرَمُ النّفسِ وَ أَدْوَمٌ لِلصَّحَةِ»(1)؛ (كم خورى موجب كرامت نفس و دوام سلامتى است). در جاى ديگر مى فرمايند: «كسى كه غذايش زياد شد، سلامتى او كم مى شود و سختى و ناراحتى بر نفس او زياد مى گردد».(2) در جاى ديگر مى فرمايند: «مَن قَلَّ طَعَامُهُ قَلّ آلَامُهُ»(3)؛ (كسى كه غذايش كم شد دردهايش كم مى شود).
2. كم خورى مايه بيدارى و استفاده از فرصتها است؛ بسيار تجربه شده كه غالب خوابها ناشى از پرخورى است، چه بسيار فعاليتها و مطالعه ها و كسب و كارها و استفاده از فرصتها كه با خواب بعد از پرخورى از بين مى رود، چه بسيار عبادتها خصوصاً نماز شبها كه با پرخورى سر شب از دست مى رود.
بزرگان مى گويند: كسى كه سير خورد، آب زياد مى آشامد و آشاميدن آب زياد موجب كثرت خواب مى شود و در كثرت خواب، تلف شدن عمر است كه نفيس ترين جواهر و سرمايه انسان است كه با آن تجارت كرده و براى آخرتش توشه برمى گيرد. حضرت مسيح(عليه السلام) مى فرمايد: «اى بنى اسرائيل! غذا را زياد نكنيد؛ زيرا كسى كه غذايش را زياد كرد، خوابش نيز زياد مى گردد».(4)
3. كم خورى موجب صفاى روح و نشاط روان است؛ رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) مى فرمايند: «مَنْ قَلّ طَعْمَهُ صَحّ بَطْنُهُ وَ صَفَا قَلْبُهُ وَ مَن كَثُرَ طَعْمُهُ سَقُمَ بَطْنُهُ وَ قَسَا قَلْبُهُ»(5)؛ (كسى كه غذايش كم شد، شكمش سالم و قلبش باصفا مى گردد و كسى كه غذايش زياد شد، شكمش مريض و قلبش قسى مى گردد). كم خوراكى از چيزهائى است كه اگر خداوند به بنده اى محبت ورزد به او عنايت كند، حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «اِذا اَرادَ اللّهُ سُبحَانَهُ صَلَاحُ عَبْدِهِ اَلْهَمَهُ قِلّةُ الكَلَامِ وَ قِلَّةُ المَنَامِ»(6)؛ (هنگامى كه خداوند سبحان خير و صلاح بنده اش را خواهد، كمى سخن و كمى غذا و كمى خواب را به او الهام كند).
4. كم خورى موجب عدم اسراف و تبذير است؛ بسيارى از پرخوري ها باعث اسرافها و تبذيرها است، اگر انسان به اندازه كفاف داشته باشد كه بخورد ديگر چيزى باقى نمى ماند كه به اسراف و تبذير منجر شود. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «قِلّةُ الاَكْلِ مِنَ العَفَافِ وَ كَثْرَتُهُ مِنَ الاِسْرَافِ»(7)؛ (كم خوراكى از عفت و پرخورى از موارد اسراف است).
5. كم خورى زاينده حكمت و دانش در قلب است؛ رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) مى فرمايند: «اَلقَلْبُ يَنْتَحِلُ الحِكْمَةُ عِنْدَ خُلُوّ البَطْنِ يُمَجّ مِنَ الحِكمَةِ عِنْدَ اِمْتِلَاءِ البَطْنِ»(8)؛ (قلب در موقع خالى بودن شكم داراى حكمت و دانش مى شود، در وقتى كه شكم پر مى شود، قلب خالى از حكمت مى شود).
در بعضى روايات دارد كه حتى اگر شكم از چيزهاى مباح و حلال پر شود، قلب از تشخيص صلاح و فساد خود باز مانده و كور مى شود؛ يعنى اثر وضعى پرخورى اين است. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «اِذا مَلِىء البَطْنُ مِنَ المُبَاحِ عَمِىَ القَلْبُ عَنِ الصَّلَاحِ»(9)؛ (هنگامى كه شكم از مباح پر مى شود قلب از تشخيص نيك و بد خود و ديدن راه از چاه كور مى شود). كورى قلب يعنى عدم اكتساب معرفت و حكمت؛ زيرا مبدأ علم پذيرى، قلب و دل و روح انسانى است اگر كور شود از كسب علم حقيقى محروم مى شود: «لَافِطنَةَ مَعَ بَطنِةِ»(10)؛ (فطانت و فهم با شكم پرستى جمع نمى شود).
6. كم خورى، موجب اسارت نفس و عدم ارتكاب معصيت و عدم هيجان شهوت است؛ از عوامل كنترل هواهاى نفسانى كم خورى و گرسنگى است؛ حتى علماى اخلاق براى كسانى كه هنوز وسيله ازدواج آنها فراهم نشده ولى تحريك مى شوند، روزه را توصيه مى كنند، سرّ آن هم روشن است كه روزه موجب عدم تحريك قواى شهوانى و يا كاستن از آن مى شود. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «بهترين ياور برای اسارت نفس و شكستن عادت نفس، گرسنگى كشيدن است».(11) امام صادق(عليه السلام) مى فرمايند: «وَ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ أَضَرَّ لِقَلْبِ الْمُؤْمِنِ مِنْ كَثْرَةِ الْأَكْلِ وَ هِيَ مُورِثَةٌ لِشَيْئَيْنِ قَسْوَةِ الْقَلْبِ وَ هَيَجَانِ الشَّهْوَة»(12)؛ (هيچ چيز براى قلبِ مؤمن زيان بارتر از پرخورى نيست و آن، دو چيز را به ارث مى گذارد: قساوت قلب و هيجان شهوت». در روايتى از حضرت على(عليه السلام) آمده است: «نِعم عَونِ المَعاصِى الشّبَع»(13)؛ (بهترين ياور بر معاصى، سيرى و پرخورى است).
7. كم خورى، سبب توفيق در انجام عبادات است؛ در كلمات حضرت عيسى(عليه السلام) به بنى اسرائيل است كه: «هر كس پرخورى كند پرخوابى كند و هر كس پرخوابى كند، نماز كم خواند و كسى كه كم نماز خواند و به عبادت كم مشغول شده نام او جزو غافلينِ از ياد حق نوشته مى شود».(14) در روايت است كه «وقتى جبرئيل نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمده و خزائن دنيا را به او عرضه كرد تا انتخاب كند و پيامبر از انتخاب آن امتناع كردند به جبرئيل فرمودند: مرا رها كن، روزى گرسنه و روزى سير باشم، روزى را كه گرسنه ام به تضرع و سؤال از پروردگارم مى پردازم و روز سيرى را شكر و حمد او گذارم، جبرئيل گفت: «وُفِّقْتَ لِكُلِّ خَيْرٍ»؛ (در اين صورت براى هر كار خيرى موفق باشى)».(15)
8. كم خورى اشتياق و علاقه ملائكه را به دنبال دارد؛ رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) مى فرمايند: «كسى كه تسبيح و تمجيدش زياد گرديد و طعام و نوشيدنى و خوابش كم شده ملائكه به سوى او اشتياق و شوق پيدا مى كنند [و او را تأييد مى كنند]».(16)
9. كم خورى موجب تداوم حياتِ قلب و پرخورى موجب ميراندن آن است؛ رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «لَاتُمِيتُوا القُلُوبَ بِكَثرَةِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ فَاِنَّ القَلبَ يَمُوتُ كَالزَّرعِ اِذَا كَثُرَ عَلَيهِ المَاءُ»(17)؛ (قلبها را با زيادى غذا و نوشيدنى نميرانيد؛ زيرا قلب مثل زراعتى است كه وقتى زياد بر آن آب رود مى ميرد). در جاى ديگر رسول گرامى فرمودند: «قلب هاى خود را با كمى خنده و كمى خوردن زنده كنيد و با گرسنگى آن را پاك كنيد تا صاف و رقيق شود».(18)
از بعضى روايات مى توان استفاده كرد كه كم خورى موجب روشنائى نور معرفت در قلب و پرخورى موجب خاموشى آن است، همان نور معرفت فطرى كه خداوند براى تشخيص صلاح و فساد در نهاد هر انسانى قرار داده است. در ذيل شماره 5 گفتيم قلب با كم خورى از كسب معرفت و حكمت و دانش باز مى ايستد. ولى اينجا مى گوئيم اگر كار از حد بگذرد قلب مى ميرد. رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «لَاتَشْبَعُوا فَيَطفَىءُ نُورُ المَعرِفَةِ مِنْ قُلُوبِكُم»(19)؛ (شكمها را پر نكنيد كه نور معرفت و شناخت از سرزمين قلب هاى شما خاموش مى شود).
10. كم خورى موجب ورود به مقامات عالى و ملكوت آسمانها و زمين و در مقابل پرخورى مانع آن است؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «لَايَدْخُلُ مَلَكُوتُ السَّمَوَاتِ وَ الاَرْضِ مَنْ مَلَأَ بَطنَهُ»(20)؛ (كسى كه شكمش را پر كرد، داخل ملكوت آسمانها و زمين نمى شود [كنايه از اين كه ترقى نخواهد كرد]).
11. كم خورى مايه نزول رحمت خداوندى و پرخورى مايه غضب الهى و دورى از خداوند و رحمت او است؛ امام باقر(عليه السلام) فرمودند: «مَا مِنْ شَىءٍ اَبْغَضُ اِلَى اللّهِ مِنْ بَطْنٍ مَمْلُوٍّ»(21)؛ (هيچ چيزى نزد خداوند مبغوض تر از شكم پر نيست). شبيه به اين روايت كه به جاى «مملوّ»، «مِلآن» دارد، نيز از رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) رسيده است.(22) در روايتى ديگر امام باقر(عليه السلام) فرمودند: «أبْعَدُ الخَلقِ مِنَ اللّهِ اِذَا مَا إِمتَلَاَ بَطنُهُ»(23)؛ (هنگامى كه شكم كسى پر شود، در اين لحظه دورترين مخلوق به خداوند است).
12. كم خورى موجب رقّت قلب و تأثير موعظه در آن مى گردد؛ در روايتى از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) آمده: «اِيّاكُم وَ فُضُولَ المَطعَمِ فَإنَّهُ يَسُمُّ القَلبُ بِالفَضلَةِ وَ يُبْطِىُء بِالجَوَارِحِ عَنِ الطّاعَةِ وَ يَصَمّ الهِمَمُ عن سِمَاعِ المَوعِظَةِ»(24)؛ (بپرهيزيد از پرخورى و زيادى غذا؛ زيرا قلب با زيادى غذا متأثر و مسموم مى شود و جوارح از طاعت خدا كند مى گردد و همتها از شنيدن موعظه سنگينى مى كند).
13. كم خورى مايه انديشه و فكر مستقيم و صحيح مى گردد و پرخورى موجب حماقت و نادانى و عدم تفكر صحيح و سليم است؛ لقمان به فرزندش گفت: «اى فرزند من! هنگامى كه معده پر شد، تفكر به خواب مى رود و حكمت و دانش لال مى شود [و قدرت راهنمائى و روشنائى ندارد] و اعضاء و جوارح از عبادت باز مى ماند».(25) حضرت على(عليه السلام) نيز فرمودند: «مَنْ اِقْتَصَدَ فِى أَكْلِهِ كَثُرَتْ صِحَّتُهُ وَ صَلُحَتْ فِكْرَتُهُ»(26)؛ (كسى كه ميانه روى در خوردن پيشه كند سلامتى او افزون و فكرش نيك مى گردد).
14. كم خورى مايه حال دعا و مناجات و راز و نياز است و پرخورى ميراننده اين حال؛ اين مسئله شايد به تجربه ثابت شده چه بسا كسانى اراده كنند شب جمعه مشغول دعا و راز و نياز باشند ولى در اثر پرخورى حال دعا به آنها دست نمى دهد؛ بلكه آنچه به آنها دست مى دهد حالت خواب و چرت است.
چه بسا شيطان انسان را به وسيله پرخورى از مشغول شدن به عبادت و حال انابة باز مى دارد. در حديثى آمده كه: «گفتگوئى بين حضرت يحيى(عليه السلام) و شيطان درگرفت. طبق آن حديث، حضرت يحيى(عليه السلام) به شيطان گفت: اين چيزهائى كه به تو آويزان است چيست؟ گفت: اينها وسيله شهواتى است كه با آنها فرزندان آدم را مشغول مى كنم. حضرت فرمود: آيا از اينها چيزى براى من هم هست؟ گفت: بله؟ چه بسا مى شود كه سير غذا مى خورى و تو را مشغول مى كنيم و از نماز و ذكر باز مى داريم. حضرت گفت: قسم به خدا كه ديگر شكم خود را از غذا پر نكنم، شيطان نيز گفت: قسم به خدا كه هرگز مسلمانى را نصيحت نكنم [كه راه فرار را ياد گيرد]». امام جعفرصادق(عليه السلام) نيز فرمودند که: «به خدا قسم بر گردن جعفر و آل او است كه شكم هايشان را هرگز پر از طعام نكنند و به خدا قسم بر گردن جعفر و آل جعفر است كه عملى هرگز براى دنيا انجام ندهند».(27)
15. كم خورى موجب بقاء ورع و تقوى و پرخورى موجب فساد تقوى و مايه طغيان است؛ حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «اِدْمانُ الشِّبَعِ يُورِثُ الأَشَرَ وَ يُفْسِدُ الوَرَعَ»(28)؛ (تداوم پرخورى، موجب طغيان و سركشى و فاسد كردن پرهيزكارى است). در جاى ديگر فرمودند: «بِئسَ قَرِينُ الوَرَعِ الشِّبَعُ»(29)؛ (پرخورى و سيرى، بد همنشينى براى پرهيزكارى است).
16. كم خورى و گرسنگى موجب سيرى در قيامت و پرخورى مايه گرسنگى در قيامت است؛ رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) در روايتى مى فرمايند: «طُوبَى لِمَنْ طَوَى وَ جَاعَ اُولئِكَ الَّذِينَ يَشْبَعُونَ يَومَ القِيَامَةِ»(30)؛ (خوشا به حال كسى كه دامنه خوردن را جمع كند و گرسنگى كشد، آنها كسانى هستند كه روز قيامت سير هستند). در روايتى ديگر آمده است: «اَكثَرُ النّاسِ شَبَعاً اَكثَرُهُم جُوعاً يَومَ القِيَامَةِ»(31)؛ (كسانى كه بيشتر سير هستند، روز قيامت بيشتر گرسنه اند).
17. كم خورى و گرسنگى سبب لذّت بردن از طعام است به خلاف پرخورى؛ به تجربه اثبات شده که اگر انسان گرسنه باشد همیشه با اشتها است و غذا به دهان او طعم دارد، ولى اگر سير باشد و بخواهد چيزى بخورد آنقدر احساس لذّت نمى كند لذا لقمه هاى آخر انسان كه در حال سيرى است، لذتى مانند لقمه هاى اول را ندارد.
18. انسانى كه كم خوراك است و خود را گرسنه نگاه مى دارد به ياد گرسنگى فقراء و مساكين نيز هست؛ وقتى درد گرسنگى را كشيد، درد گرسنگان را احساس مى كند و انگيزه اى براي يارى آنها و دعوت آنها بر سر سفره و اطعام كردن آنها مى شود به خلاف فرد سير و پرخورى كه بى درد است و احساس رنج و درد گرسنگان را ندارد. به همين جهت بود كه وقتى به حضرت يوسف(عليه السلام) گفتند: «چرا گرسنگى مى كشى، در حالى كه كليد خزينه هاى زمين در دست تو است و خزانه دار پادشاه مصر هستى؟ گفت: «اَخَافُ اَن اَشْبَعَ فَاَنسَى الجَائِعَ»(32)؛ (مى ترسم از اين كه سير باشم و گرسنه را فراموش كنم).
19. كم خورى مايه كم مؤونه بودن است؛ كسى كه عادت بر كم خورى دارد غذاى كم و مال محقّرى او را كفايت مى كند به خلاف كسى كه شكم پرستى كرده و خود را بر آن عادت داده است كه هر روز و شب طلبكار او است، او را مى كِشد به جائى كه به مال مردم طمع كند و او را يا به كسب حرام مى كِشد كه عقاب دارد، يا به حلال مى كشد كه حساب دارد.
20. كم خورى و گرسنگى باعث مصونيت روان آدمى از نفوذ شيطان است؛ رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «اِنَّ الشَّيطُانَ يَجرِى مِنْ آدَمَ جَرَى الدَّمَ فِى العُرُوقِ فَضَيّقُوا مَجَارِيَهُ بِالجُوعِ»(33)؛ (شيطان در درون فرزند آدم به جريان مى افتد مثل جريان خون در رگها، پس راه هاى او را با گرسنگى ببنديد)! با گرسنگى مى توان قسمت عمده از وساوس آن را كنترل كرد، قوه غضبيه و شهويه كه از اركان لشكر او هستند، با كم‌ خوراكى تا حدّى قابل تعديل هستند.
اين بيست ثمره بود كه ذكر كرديم و غزالى در «احياء العلوم» به ده تا از اينها اشاره كرده است كه مرحوم خوئى در ذيل خطبه 159، جلد 9 آنها را آورده است.(34)،(35)