آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

سوره الرحمن به طور کلى، بیانگر نعمتهاى مختلف «معنوى» و «مادى» خداوند است؛ اما مى توان محتواى آن را به پنج بخش تقسیم کرد: آغاز سوره از برخی نعمتهاى الهی سخن مى گوید؛ سپس چگونگى آفرینش انس و جن را بیان می کند؛ بخش بعد بیانگر نشانه ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است؛ سپس از نعمتهاى دنیوى فراتر رفته و نعمتهاى جهان دیگر را بیان می کند؛ در پایان اشاره کوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازاتهاى دردناک آنها آمده است.

این سوره به طور کلى، بیانگر نعمتهاى مختلف «معنوى» و «مادى» خداوند است که بر بندگان خود ارزانى داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است، به طورى که مى توان نام این سوره را سوره «رحمت» یا سوره «نعمت» گذارد، و به همین دلیل با نام مبارک «الرحمن» که «رحمت واسعه الهى» را بازگو مى کند، آغاز شده، و با اجلال و اکرام خداوند، پایان گرفته، و 31 بار جمله «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان» ـ که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمتهاى خود مى گیرد ـ در آن ذکر شده است.
بنابراین، از یک نظر مجموع سوره، یک بخشِ به هم پیوسته، پیرامون نعمتهاى خداوند منّان است، و اما از نظر دیگر، مى توان محتواى آن را به پنج بخش تقسیم کرد:
«بخش اول» که مقدمه و آغاز سوره است، از نعمتهاى بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهى انسان، و غذاهاى روحى و جسمى او سخن مى گوید.
«بخش دوم» توضیحى است بر مسأله چگونگى آفرینش انس و جن.
«بخش سوم» بیانگر نشانه ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است.
در «بخش چهارم» از نعمتهاى دنیوى فراتر رفته، سخن از نعمتهاى جهان دیگر است که با دقت و ظرافت خاصى ریزه کارى هاى نعمتهاى بهشتى، اعم از باغها، چشمه ها، میوه ها، همسران زیبا و باوفا، و انواع لباسها، توضیح داده شده است.
و بالاخره در «بخش پنجم» این سوره، اشاره کوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازاتهاى دردناک آنها آمده است، ولى از آنجا که اساس سوره بر بیان رحمت الهى است، در این قسمت توضیح زیادى داده نشده، به عکس نعمتهاى بهشتى، که به طور مشروح و گسترده آمده است، آنچنان که دلهاى مؤمنان را غرق سرور و امید کرده، غبار غم را از دل برمى دارد، و نهال شوق را در خاطر مى نشاند.
تکرار آیه «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»، آن هم در مقطعهاى کوتاه، آهنگ جالب و زیبائى به سوره داده، و چون با محتواى زیبایش آمیخته مى شود، جاذبه خیره کننده اى پیدا مى کند، لذا جاى تعجب نیست که در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: «لِکُلِّ شَىْء عَرُوسٌ وَ عَرُوسُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الرَّحْمَنِ جَلَّ ذِکْرُه»؛ (براى هر چیزى، عروسى است، و عروس قرآن سوره الرحمن است).(1)
قابل توجه این که: واژه «عروس» گرچه در زبان فارسى، به خصوص زن اطلاق مى شود، ولى در فرهنگ عرب، به مرد و زن هر دو مادام که در مراسم عروسى هستند اطلاق مى گردد.(2)
و از آنجا که مرد و زن، در چنین مراسمى، در بهترین و زیباترین حالات و کامل ترین احترامات قرار دارند، این واژه به موجودات بسیار زیبا و گرامى اطلاق مى شود.
علت انتخاب نام «الرحمن» براى این سوره، و نیز تناسبش، ناگفته پیداست.(3)