آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آزمايش الهي يک امر قطعي و براي همه افراد از جمله انبياء می باشد و انواع آن؛ ترس، گرسنگى، زيان مالى و جانى، کمبود ثمرات و امور ديگرى مانند: فرزندان، پيامبران، دستورات الهي و بعضى خواب ها می باشد. حتي شرور، خيرها و عملکرد افراد درقبال مشکلات يکديگر نيز می توانند آزمايش الهى محسوب شود. البته لازم نيست همه افراد با تمام موارد سنجيده شوند، همچنان که موفقيت در آزموني دليل بر عملکرد صحيح در ديگر موارد نمي شود.

براى پاسخ به این سؤال مى توان به آیه 155 سوره «بقره» اشاره نمود، این آیه به مسأله «آزمایش به طور کلى» و چهره هاى گوناگون آن اشاره مى کند و به عنوان یک امر قطعى و تخلف ناپذیر مى فرماید: (به طور مسلّم ما همه شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى و کمبود میوه ها آزمایش مى کنیم)؛ «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْء مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الأَمْوالِ وَ الأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ».
و از آنجا که پیروزى در این امتحانات، جز در سایه مقاومت و پایدارى ممکن نیست در پایان آیه مى فرماید: (و بشارت ده صابران و پایداران را)؛ «وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ».
در این آیه، نمونه هائى از امورى که انسان با آنها امتحان مى شود بیان شده، از قبیل: ترس، گرسنگى، زیان هاى مالى، و مرگ... ولى وسائل آزمایش خداوند منحصر به اینها نیست، امور دیگرى نیز در قرآن به عنوان وسیله امتحان آمده است، مانند فرزندان، پیامبران، و دستورات خداوند، حتى بعضى از خواب ها ممکن است از وسائل آزمایش باشد، (شرور و خیرها نیز از آزمایش هاى الهى محسوب مى شوند)؛ «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْر».(1)
بنابراین، مواردى که در آیه شمرده شده جنبه انحصارى ندارد، هر چند از نمونه هاى روشن و زنده آزمایش هاى الهى است.
مى دانیم مردم در برابر آزمایش هاى خداوند به دو گروه تقسیم مى شوند:
گروهى از عهده امتحانات بر آمده و گروهى مردود مى شوند.
مثلاً مسأله «ترس» که پیش مى آید گروهى خود را مى بازند و به خاطر این که کوچک ترین ضررى به آنها نرسد، شانه از زیر بار مسئولیت خالى مى کنند در جنگ ها فرار مى کنند، یا راه سازشکارى پیش مى گیرند، و با عذرتراشى هائى همچون: « نَخْشى أَنْ تُصیبَنا دائِرَةً»؛ (ما مى ترسیم ضررى به ما متوجه شود)(2) از تکلیف الهى سرباز مى زنند.
اما گروهى دیگر در برابر عوامل ترس با ایمان و توکل بیشترى خود را براى هر گونه فدا کارى مهیا مى کنند، چنان که در قرآن آمده است: «الَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیل»؛ (وقتى به مردم با ایمان مى گفتند اوضاع خطرناک است، و دشمنان شما مجهزند، شما عقب نشینى کنید بر ایمان و توکل آنها افزوده مى شد)!.(3)
در برابر سائر مشکلات و عوامل امتحان که در آیه آمده است همچون گرسنگى و زیان هاى مالى و جانى نیز همه مردم یکسان نیستند.
امتحانات الهى همیشه به وسیله حوادث سخت و ناگوار نیست، که گاه خدا بندگانش را با وفور نعمت و کامیابى ها آزمایش مى کند، چنان که قرآن مى فرماید: «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَة»)؛
(ما شما را به وسیله بدى ها و خوبى ها امتحان مى کنیم).(4)
و در جاى دیگر از قول سلیمان(علیه السلام) مى خوانیم: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ»؛ (این از فضل پروردگار من است او مى خواهد مرا آزمایش کند که من در برابر این نعمت شکرگزارى، یا کفران مى کنم)؟!
توجه به چند نکته دیگر نیز در اینجا ضرورى است:
1 ـ لازم نیست همه مردم با همه وسائل، آزمایش شوند، بلکه ممکن است امتحان هر گروهى به چیزى باشد؛ چرا که تناسب با روحیه ها و وضع فردى و اجتماعى مردم در اینجا شرط است.
2 ـ ممکن است یک انسان از عهده پاره اى از امتحانات به خوبى بر آید در حالى که در برابر امتحانات دیگر، سخت رفوزه شود.
3 ـ و نیز ممکن است امتحان فردى، وسیله امتحان دیگرى باشد، مثلاً خداوند کسى را با مصیبت فرزند دلبندش مورد آزمایش قرار مى دهد، این آزمایش پاى دیگران را هم به میدان امتحان مى کشد که آیا آنها در مقام همدردى بر مى آیند و در تخفیف آلام شخص مصیبت زده مى کوشند یا نه؟
4 ـ امتحانات الهى، جنبه عمومى و همگانى دارد و حتى پیامبران از آن مستثنى نیستند، بلکه آزمایش آنها با توجه به سنگینى مسئولیتشان به درجات، سخت تر از آزمایش دیگران است.
آیات سوره هاى مختلف قرآن گویاى این حقیقت است که هر یک از پیامبران به سهم خود در کوران آزمایش هاى شدیدى قرار گرفتند، حتى جمعى از آنان قبل از رسیدن به مقام رسالت، یک دوران طولانى از آزمایش هاى مختلف داشتند تا کاملاً ورزیده شوند، و براى رهبرى و هدایت خلق آمادگى کامل پیدا کنند.
در میان پیروان مکتب انبیاء نیز، نمونه هاى درخشانى از صبر و پایدارى در صحنه امتحان دیده مى شود که هر کدام الگو و اسوه اى مى تواند باشد. (5)