هدایت الهی شامل همه موجودات و انسانها می گردد، امّا اگر کسی خود بستر رشد و هدایت تکوینی را نابود کند یا در برابر هدایت تشریعی عناد ورزد، ضلالت او به اختیار خود است. هدایت الهی چون نور خورشید و باران بر وجود همگان نازل می شود، امّا بعضی از انسانها از معرض نور و باران می گریزند.

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی یا از بین بردن زمينه هاى مساعد است، بدون اينكه فرد توسط اراده الهی بر هدایت یا گمراهی اجبار شده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال اختیاری خود که شامل نافرمانی و کفر و نفاق یا با توبه و جهاد و اطاعت فرامین خداوند است، توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند.

عمل و انتخاب انسان در هدایت و ضلالت او نقش مهمّی دارد و اگر مى بینیم که گمراهی بشر به خدا نسبت داده شده است، به خاطر آنست که این خاصیّت را «خداوند» در اعمال و انتخاب های او نهاده است. خداوند زمینه هدایت همگان را فراهم نموده است؛ ولی برخی از افراد با ارتکاب گناه و معصیت خود را از آن محروم می سازند و به ضلالت و گمراهی می افتند.
«هدايت الهى» به معناى توفيق بر كارهاى خير و راه‏ هاى نيك بختى و سعادت است و آن مخصوص كسانى است كه در راه حق گام بردارند و در اين راه مجاهده كنند. «ضلالت» نیز به معنی سلب اين توفيق و قطع اين كمك الهى که مخصوص گنهكاران و ستمگران و مسرفان و افراد بى‏ ايمان است.

هدف از حضور پیشوایان الهی در بین مردم، هدایت آنان به کمال مطلوب است و این مهم، زمانی میسر خواهد شد که مردم آمادگی بهره برداری از این هدایت الهی را داشته باشند. در پی فشارهایی که از زمان امام جواد(ع) به بعد بر امامان وارد شد، زمینه مساعد برای بهره مندی از هدایت های ائمه در جامعه وجود نداشت، از این رو و بر اساس حكمت الهى، پيشواى دوازدهم، غيبت اختيار كرد تا آمادگى لازم در جامعه فراهم گردد.

انسانها در دوران زندگى خود معمولاً از نظر شك و شبهه دچار بحران مى شوند؛ اينجاست كه انسان وضع حساسى پيدا مى كند، مخصوصاً هنگامى كه با مجموعه اى از افكار و عقايد و آراى مخالف محيط خود و گاهى نيز با تبليغات از راه هاى گوناگون مواجه گردد. لذا اگر واقعاً حقيقت جو باشد خداوند او را راهنمايى خواهد كرد. قرآن مى فرمايد: «و كسانى كه در راه ما جهاد و كوشش كنند البته ما آنها را به راههايمان هدايت خواهيم كرد».

به اعتقاد كليميان، مسيحيان و اهل سنت، با قطع شدن نبوت فيض و ارتباط بشر با عالم لاهوت قطع شده است؛ حال جاى اين سؤال است كه چرا باید خداوند امت اسلامى را بعد از پيامبر(ص) از اين فيض محروم کرده باشد؟ تنها اماميه است كه پاسخ این اشکال را داده و معتقد است رابطه هدايت الهى بين عالم انسانيَّت و خداوند به طور مداوم برقرار و ولايت به صورت زنده تا قيامت ثابت و مستمر است و آن انسان كامل همانا حضرت مهدى(عج) است.