آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در ارتباط با اهمیت و آثار «نماز» می فرماید: «برنامه نماز را به خوبى مراقبت كنيد و در محافظت آن بكوشيد؛ زيرا نماز بر همه مؤمنان در اوقات مخصوص واجب است، به عنوان فريضه واجب بر مؤمنان مقرّر شده است، آيا پاسخ دوزخيان را در برابر اين سؤال كه چه چيز شما را به دوزخ كشانيد؟ نمى شنويد كه مى گويند: ما از نمازگزاران نبوديم، گناهان را فرو مى ريزد؛ همچون فرو ريختن برگ از درختان و طناب هاى معاصى را از گردن ها مى گشايد، پيامبر(ص) نماز را به چشمه آب گرمى تشبيه فرمود كه بر در خانه انسان باشد و او هر شبانه روز پنج مرتبه خود را در آن شستشو دهد كه بى شكّ چرك در بدنش باقى نخواهد ماند و ...».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از خطبه 199 «نهج البلاغه» به آثار مهم معنوى و تربيتى «نماز» و عاقبت شوم تاركان و سبك شمرندگان آن پرداخته، نمازگزاران واقعى را معرفى مى كند، نخست مى فرمايد: (برنامه نماز را به خوبى مراقبت كنيد و در محافظت آن بكوشيد. بسيار نماز بخوانيد و به وسيله آن به خدا تقرّب جوييد؛ زيرا نماز بر همه مؤمنان در اوقات مخصوص واجب است)؛ «تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ، وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا، وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا، وَ تَقَرَّبُوا بِهَا، فَإِنَّها(كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَّوْقُوتاً)(1)». در اين عبارت كوتاه چهار دستور درباره نماز داده شده است: «تعاهد»، «محافظت»، «استكثار»، و «تقرب جستن به آن».
منظور از «تعاهد»؛ سركشى و اصلاح كردن است. اين تعبير در مورد كسى كه به املاك و مزارع خود سركشى كرده و در اصلاح آن مى كوشد به كار مى رود، بنابراين جمله بالا اشاره به اين است كه آموزش هاى خود را در مورد واجبات و مستحبات و مكروهاتِ نماز ادامه دهيد به گونه اى كه هر روز، نماز شما از نمازهاى روزهاى گذشته بهتر باشد.
منظور از محافظت - كه در آيه 238 سوره «بقره» نيز به آن اشاره شده: «حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَوةِ الْوُسْطَى» - نگاهدارى نماز از موانع و ريا و سُمعه و مانند آن است. بعضى نيز احتمال داده اند كه منظور، حفظ اوقات هر نماز در وقت فضيلت آن است.
در چهارمين جمله كه در واقع نتيجه جمله هاى سه گانه قبل است، مى فرمايد: «به وسيله نماز به درگاه خدا تقرّب جوييد». امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) در حديث معروفی می فرمایند: «اَلصَّلاةُ قُربانُ كُلِّ تَقِىٍّ»(2)؛ (نماز، وسيله تقرّب هر پرهيزكارى است).
سپس امام(عليه السلام) به ذكر دليل براى اين دستورات مهم در مورد نماز پرداخته و به هفت نكته اشاره مى كند و به آياتى از قرآن مجيد و سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) استدلال مى فرمايد. نخست مى فرماید: (زيرا نماز به عنوان فريضه واجب [در اوقات مختلف شب و روز] بر مؤمنان مقرّر شده است)؛ «إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَوْقُوتاً».(3) سپس به ذكر دليل دوم پرداخته، مى فرمايد: (آيا پاسخ دوزخيان را در برابر اين سؤال كه چه چيز شما را به دوزخ كشانيد؟ نمى شنويد كه مى گويند: ما از نمازگزاران نبوديم)؛ «أَلَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِينَ سُئِلُوا:(مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ(4) * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ)(5)».
امام(عليه السلام) در سومين و چهارمين دليل براى اثبات اهمّيّت نماز مى فرمايد: (نماز، گناهان را فرو مى ريزد؛ همچون فرو ريختن برگ از درختان [در فصل پاييز] و طناب هاى معاصى را از گردن ها مى گشايد)؛ «وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ(6) الْوَرَقِ، وَ تُطْلِقُهَا إِطْلاَقَ الرِّبَقِ(7)».
سپس امام(عليه السلام) در پنجمين استدلال خود با استناد به كلام معروف رسول خدا(صلى الله عليه وآله) درباره اهمّيّت نماز مى فرمايد: (پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نماز را به چشمه آب گرمى تشبيه فرمود كه بر در خانه انسان باشد و او هر شبانه روز پنج مرتبه خود را در آن شستشو دهد كه بى شكّ چرك و آلودگى در بدنش باقى نخواهد ماند [نمازهاى پنج گانه روزانه نيز آن چنان روح و قلب انسان را شستشو مى دهد و آثارى از گناه در آن باقى نمى گذارد])؛ «وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله) بِالْحَمَّةِ تَكُونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ، فَهُوَ يَغْتَسِلُ مِنْهَا فِي الْيَوْمِ و اللَّيْلَةِ خَمْسَ مَرَّاتٍ، فَمَا عَسَى أَنْ يَبْقَى عَلَيْهِ مِنَ الدَّرَنِ(8)».(9)
با توجّه به اينكه در متن خطبه تعبير به «حمّه» (چشمه آب گرم يا آب هاى گرمى كه به عنوان درمان بيمارى ها مورد استفاده قرار مى گيرد) شده روشن مى شود كه نماز همچون چشمه آب معمولى نيست، بلكه چشمه خاصّى است كه آثار فوق العاده اى در زدودن آلودگى ها دارد؛ ولى بايد توجّه داشت كه اين تعبير تا آنجا كه ما تفحّص كرديم تنها در كلام امام(عليه السلام) و در اين خطبه آمده است.
امام(عليه السلام) در ادامه سخن در ششمين استدلال خود به آيه ديگرى در قرآن مجيد در ارتباط به مقام والاى نمازگزاران مى فرمايد: (گروهى از مؤمنان كه زينت متاع دنيا و فرزندان، اموالى كه مايه چشم روشنى است آنها را به خود مشغول نداشته، حق نماز را خوب شناخته اند. خداوند سبحان درباره آنها مى فرمايد: «آنها مردانى هستند كه تجارت و بيع آنان را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و پرداختن زكات باز نمى دارد)؛ «وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالٌ مِنَ الْمُؤْمِنيِنَ الَّذِينَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِينَةُ مَتَاعٍ، وَ لَا قُرَّةُ عَيْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَالٍ، يَقُولُ اللهُ سُبْحَانَهُ:(رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ)(10)».
بايد توجّه داشت كه آيه فوق به فاصله يك آيه از «آيه نور» در «قرآن مجيد» واقع شده و در آيه قبل از آن سخن از بيوت مرتفعى است كه نور پرفروغ الهى در آن مى درخشد و صبح و شام در آن تسبيح و تحميد خدا مى شود و افرادى كه در آيه مورد بحث به آنان اشاره شده، همانند پاسداران نور الهى هستند كه زرق و برق دنيا آنها را به خود مشغول نمى كند و از ياد خالق و كمك به خلق باز نمى دارد.
سرانجام در بيان هفتمين و آخرين دليل براى اهمّيّت نماز به برنامه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كه برگرفته از قرآن مجيد است اشاره کرده و مى فرمايد: «(رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بعد از بشارت به بهشت خويش را براى نماز به تعب و مشقّت مى انداخت، زيرا خداوند به او فرموده بود: خانواده خويش را به نماز دعوت كن و در برابر آن شكيبا باش [زيرا نماز كليد ورود به بهشت است] لذا آن حضرت پى درپى اهل بيت خود را به نماز دعوت مى كرد و خود را بر آن وادار مى كرد [و در انجام آن اصرار و شكيبايى داشت])؛ «وَ كَانَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله) نَصِباً(11) بِالصَّلَاةِ بَعْدَ التَّبْشِيرِ لَهُ بِالْجَنَّةِ، لِقَوْلِ اللهِ سُبْحَانَهُ:(وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْهَا)(12)، فَكَانَ يَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ يُصَبِّرُ(13) عَلَيْهَا نَفْسَهُ».
اين دلايل هفت گانه كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) براى بيان اهمّيّت نماز از آيات قرآن و سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آورده و ده ها دلايل ديگر كه به يقين، امام(عليه السلام) در مقام بيان همه آنها نبوده است، نشان مى دهد كه نماز چه گوهر گران بهايى است و چه تأثيرى در تربيت و سعادت انسان دارد و دورماندن از نماز و بركات آنچه خطراتى ايجاد مى كند.(14)