آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

چنین فرضی مستلزم اینست که تخم مرغ در عین اینکه کوچک است بزرگ باشد تا دنیا را در درون خود جای دهد؛ و دنیا نیز در عین بزرگ بودن کوچک باشد تا درون تخم مرغ جای گیرد!
این مساله از آن رو که مستلزم «اجتماع نقیضین» است، امری محال بوده و اراده الهی به آن تعلّق نمی گیرد. زیرا امری است که ذاتا «ناشدنی» است.
در واقع مشكل اين امور از ذات خود آنهاست و نه از قدرت و مهارت فاعل. بنابراین این امور واقع نمی شوند چه فاعل آنها قادری مطلق باشد و چه موجودی ضعیف مثل انسان.
امیرالمومنین(ع) این سوال را در عباراتی كوتاه و پرمغز چنین پاسخ داده اند: «إنّ اللَه تَعَالَى لَا يُنسَب إلَى العَجز وَ الّذِي سَألتَنِي لَا يَكُون‏»؛ (به خداوند ناتوانی نسبت داده نمی شود، ولى آنچه سوال كردى، امر محالى است).

ما با تاکید بر آیه «انَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَى‏ءٍ قَدير»(1) هیچ امری را خارج از اراده و قدرت خداوند متعال نمی دانیم. با اين حال، آیا ممکن است خداوند هر امری را تحقّق بخشد؟ به عنوان مثال، آیا او با قدرت مطلق خود می تواند همه دنیا را درون تخم مرغی جای دهد بدون اینکه تخم مرغ بزرگ شود، یا دنیا کوچک گردد؟! اگر بگوييم مى تواند چنین کاری کند، در هیچ مشاهده و سنجش علمی ای باور كردنى نيست؛ و اگر بگوییم نمى تواند چنین کاری کند چگونه خداوند را قادر بر هر کاری معرّفی می کنیم؟

در پاسخ به چنین سوالی باید گفت: «قدرت هميشه به امور ممكن تعلّق مى گيرد، و امر محال متعلّق قدرت نيست». اين جمله يک قانون و قاعده اساسى است. براى توضيح آن لازم است به عنوان مقدّمه چند مثال ذكر شود:
فرض كنيد شما یکی از سازندگان لامپ هاى الكتريكى و از ماهرترين افراد در این حرفه می باشید و مجهزترين كارخانه در این زمینه را در اختيار داريد. آيا با وجود اين، باز هم مى توانيد لامپى بسازيد كه «در آن واحد» هم روشن باشد و هم خاموش؟! يعنى روشنی آن، عين خاموشی آن باشد؟ البته كه نمى توانيد چنين چيزى را بسازيد. اين ناتوانى از كجاست؟ نمى توان گفت اين ناتوانى از عدم مهارت یا کمبود تجهیزات است، بلكه در واقع چنين چیزی ممكن نيست؛ چون امرى «محال» است.
به مثال دیگر توجّه کنید! شما دوستى داريد كه يک مهندس ساختمان است و تاكنون ساختمان هاى متعدّدى را ساخته است. آيا او مى تواند خانه اى هر چند كوچك و محقّر بسازد که فقط از اشعه آفتاب يا طبقات هوا يا امواج راديويى باشد؟ چنين پيشنهادى صداى اعتراض شما را بلند خواهد كرد كه اين چه حرفى است! دوست من ساختمان هاى عظيمى ساخته است امّا براى ساختن يك ساختمان ـ چه بزرگ و چه كوچک ـ مصالح خاصّى لازم است. اشعه آفتاب كه از مصالح ساختمان نيست!
از مثال هاى فوق به يک نتيجه اساسى مى رسيم و آن اينست كه‏ توانايى و عدم توانايى «فاعل فعل» يک چيز است، و امکان تحقّق یک امر چیز ديگرى.
با ذكر اين مثالها، اكنون به روشنى قابل درک است که «امور ممكن» تنها اموری هستند كه هميشه متعلق قدرت اند و ما در تجارب معمول خود به عنوان يک اصل اساسى به آن توجّه داريم. اما امورى كه در ذات خود محال هستند هيچ گاه متعلّق قدرت نخواهند بود. در واقع مشكل اين امور از ذات خود آنهاست و نه از قدرت و مهارت فاعل. بنابراین این امور واقع نمی شوند چه فاعل آنها قادری مطلق باشد و چه موجودی ضعیف مثل انسان.
اکنون در اين جمله که «آيا خداوند قادر است همه دنیا را درون یک تخم مرغ قرار دهد؟» دقّت كنيد! کاربرد واژه «قدرت» در اینجا بى‏ معنا است؛ زیرا قرار دادن يک جهان وسيع در يک تخم مرغ به صورتى كه نه تخم مرغ اندازه جهان گسترش يابد و نه جهان به اندازه تخم مرغ كوچک شود يک فرض محال و باطل است.(2)
به عبارتی، تمناى اين كه جهان در ميان تخم مرغى قرار گيرد تمنّاى جمع ميان دو نقيض است. زيرا مستلزم اینست که يک شى‏ء (تخم مرغ) در يک آن هم كوچک باشد و هم بزرگ؛ و این جمع نقيضین بوده‏(3) و امری محال است.

با این حال، گفته شده شخصی از امام صادق(عليه السلام) پرسيد كه: آيا خداوند می تواند جهان را بدون اينكه كوچک شود در تخم مرغی بدون اينكه بزرگ شود جای دهد؟
امام در پاسخ فرمود: «إِنَّ الَّذِي قَدَرَ أَنْ يُدْخِلَ الَّذِي تَرَاهُ الْعَدَسَةَ أَوْ أَقَلَّ مِنْهَا قَادِرٌ أَنْ يُدْخِلَ الدُّنْيَا كُلَّهَا الْبَيْضَةَ»(4)؛ (خدايی كه مي تواند جهان را در عدسی چشم شما و حتی کوچک تر از آن قرار دهد، می تواند دنیا را درون تخم مرغی جای دهد).
آيا اين روايت با توضیحات گفته شده ـ راجع به عدم تعلّق قدرت الهی به امور محال ـ سازش دارد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت: درک کردن برخی از مسائل فلسفی تا اندازه ای مشكل است. از اين جهت وقتی اين سؤال را خدمت معصومین(عليهم السلام) مطرح می نمودند، ایشان بعضی از سؤال كنندگان را با جوابی «اسكاتی» و در حدّ فهمشان قانع می کردند؛ و جواب «تحقيقی» را براي افرادی که از ذوقی برای درک مباحث عقلی و فلسفی برخوردار بودند، می گذاشتند.
بنابراین امام صادق(عليه السلام) در اين روايت، پاسخی در سطح فهم مخاطب ارائه داده است، نه اينكه در مقام بیان پاسخ حقيقی باشد. مثل آنجا که مردی در نزد امیر المومنین(علیه السلام) همین سوال را مطرح کرد و ایشان در عباراتی كوتاه و پرمغز پاسخ حقیقی را این چنین بیان کردند: «إنّ اللَه تَعَالَى لَا ينسَب إلَى العَجز وَ الّذِي سَألتَنِي لَا يَكُون‏»(5)؛ (به خداوند ناتوانی نسبت داده نمی شود ولى آنچه سوال كردى، امر محالى است).
به هرحال، امری كه ذاتا محال است متعلّق قدرت واقع نمى شود. قدرت مطلق الهی نیز به این معنا نيست كه امری ناممکن و محال را عملی و محقّق کند.(6) و سوال از اينكه «آيا قدرت الهى به محال ذاتی تعلّق مى گيرد يا نه؟»، سؤال صحیحی نیست.(7)