آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

جمعى از فلاسفه معتقدند که چون ذات پاک خداوند از هر نظر واحد است و از «وجودى که از هر نظر واحد است جز یک معلول از او صادر نمى شود»، خلق موجودات بیشمار با واسطه «عقل اول» (اولین فیض و مخلوق بلا واسطه خداوند) صورت گرفته است. اما این قاعده در مورد «فاعل مختار» صحیح نیست و خداوند قادر است در آن واحد موجودات کثیر را نیز خلق کند. ضمن اینکه موجودات بیشمار خود یک واحد به هم پیوسته اند که از خداوند واحد سرچشمه گرفته اند.

یکی از شبهات مهمی که درباره خلقت عالم مطرح می شود بحث خلقت موجودات بیشمار توسط خدای واحد می باشد؛ چرا که طبق قاعده «الواحدُ لا یَصْدُرُ مِنْهُ الّا الواحدُ» یک موجود در آن واحد جز یک عمل را نمی تواند انجام دهد! حال چگونه خدا در آن واحد موجودات بیشماری را خلق می کند؟!

در پاسخ به این سؤال نظرات مختلفی از سوی علما و دانشمندان مطرح شده است:

1) خلق موجودات بیشمار با واسطه عقل اول بوده است:

جمعى از فلاسفه معتقدند که چون ذات پاک خداوند از هر نظر واحد است و هیچ گونه کثرت و تعدد در او راه ندارد، طبق قاعده معروف‌ «الواحدُ لا یَصْدُرُ مِنْهُ الّا الواحدُ»؛ (وجودى که از هر نظر واحد است جز یک معلول از او صادر نمى شود)، جز یک مخلوق مجرّد بسیار والا که آن را عقل اول نام نهاده اند از او صادر نمى شود. پس از آنجا که عقل اول داراى جهات متعدّد است- از یک سو داراى وجود است، و از سوى دیگر داراى ماهیت، از یک سو ذاتاً ممکن الوجود است، و از سوى دیگر واجب الوجود بالعرض- به خاطر این جهات کثرت، معلولات مختلفى از او به وجود آمده؛ پس منشأ کثرت در عالم هستى کثرتى است که در عقل اول و مراتب بعد از او حاصل شده است. آنها براى اثبات قاعده فوق به مسأله سنخیت میان علّت و معلول تکیه مى کنند، و مى گویند: اگر سنخیت میان علّت و معلول لازم نباشد هر موجودى مى تواند علّت براى هر معلولى شود، ولى مسأله لزوم سنخیّت مانع از این مطلب است، و هنگامى که سنخیت میان علّت و معلول را پذیرفتیم باید قبول کنیم علّتى که از هر نظر واحد و یگانه است باید یک معلول بیشتر نداشته باشد.(1)

البته به فرض که این استدلال و نتیجه گیرى را بپذیریم، مفهوم آن محدود شدن قدرت خداوند نیست؛ بلکه او قدرت بر همه چیز دارد، منتها نسبت به عقل اول بلاواسطه است و نسبت به موجودات دیگر با واسطه، و این هر دو مقدور حساب مى شود، در هر حال فعل، فعل خداوند است.(2)

2) خلق موجودات بیشمار برای خداوند قادر مختار امکان پذیر است:

آنچه درباره قاعده «الواحدُ لا یَصْدُرُ مِنْهُ الّا الواحدُ» گفته شده طبق تصریح گروهى از محققان در مورد فاعل مختار صحیح نیست؛ مرحوم علامه حلّى در کشف المراد مسأله را به صورت یک امر مسلم مطرح کرده و مى گوید: « المُؤثِرُ انْ کانَ مختاراً جازَ انْ یَتکثَّر أَثَرُهُ مَعْ وَحْدتِه، و انْ کانَ مُوجَباً فَذَهبَ الأکثَرُ الى استحالة تَکَثُّرِ مَعْلُولِه»(3)؛ (فاعل اگر مختار بوده باشد جائز است که آثارش متعدّد باشد هرچند خودش یکى است، و اگر فاعل موجب [بى اختیار] باشد بیشتر دانشمندان معتقدند که معلول او نمى تواند متعدّد باشد). در حقیقت تعمیم دادن قاعده به فاعل مختار هیچ گونه دلیلى ندارد و ادعاى محض است، در نتیجه خلق موجودات بیشمار برای خداوند قادر مختار امکان پذیر است.(4)

3) موجودات بیشمار خود یک واحد به هم پیوسته اند که از خداوند واحد سرچشمه گرفته اند:

علاوه بر همه اینها مى توان گفت عالم خلقت با این که ظاهراً داراى موجودات متعدّد و متکثر است از یک نظر، یک واحد بیش نیست و خلق این مجموعه با قاعده «الواحدُ لا یَصْدُرُ مِنْهُ الّا الواحدُ» منافات ندارد. به تعبیر دیگر جهان آفرینش همچون یک اقیانوس عظیم و بیکران است که امواج و چین و شکن هاى فراوان بر سطح آنها ظاهر شده باشد، این امواج و چنین شکن ها همان موجوداتى است که ما آنها را متعدّد و متکثر مى بینیم. در نتیجه مجموعه جهان خلقت با همه تنوعات ظاهریش یک واحد بهم پیوسته است و قوانین حاکم بر آن نیز واحد است، و این موجود واحد از خداوند واحد سرچشمه گرفته و این مخلوق یکتا آفریده خالق یکتا است.(5)