آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان در رساله «سير و سلوك» 25 دستور برای سلوک الی الله داده است: 1- ترك آداب و عادات و رسوم؛ 2- عزم قاطع بر پيمودن راه؛ 3- رفق و مدارا؛ 4- وفا؛ 5- ثبات و دوام؛ 6- مراقبت؛ 7- محاسبه؛ 8- مؤاخذه؛ 9- مسارعت؛ 10- ارادت؛ 11- ادب؛ 12- نيّت؛ 13- صَمْت؛ 14- جوع و كم خوردن؛ 15- خلوت؛ 16- سَهَر و شب بيدارى؛ 17- دوام طهارت؛ 18- تضرّع به درگاه خداوند؛ 19- پرهيز از خواسته هاى نفس؛ 20- رازدارى و كتمان سرّ؛ 21- داشتن مربّى؛ 22- ورد؛ 23- نفى خواطرات؛ 24- فكر؛ 25- ذكر.

در رساله «سير و سلوك» منسوب به علاّمه بحرالعلوم، بعد از ذكر عوالم و منازل سیر و سلوک به چگونگى طى نمودن اين راه پرمشقّت و پرافتخار پرداخته و بيست و پنج دستور براى وصول به اين مقاصد بالا و والا مى دهد كه آنها را بطور فشرده در ذيل مى آوريم:
سالك الى اللّه و رهرو راه قرب به پروردگار براى وصول به عوالم و منازل سیر و سلوک، بعد از آن كه اصول دين را از طرق معتبر شناخت و به فروع احكام دينى و اسلامى كاملا آشنا شد، بار سفر مى بندد و به راه مى افتد و با انجام دستورهاى بيست و پنجگانه زير به سوى مقصد همچنان پيش مى رود:
اوّل؛ ترك آداب و عادات و رسومى است كه انسان را از پيمودن راه باز مى دارد و غرق در آلودگيها مى كند.
دوم؛ عزم قاطع بر پيمودن راه، كه از هيچ چيز نترسد و با استمداد از لطف خدا ترديدى به خود راه ندهد.
سوم؛ رفق و مدارا، و آن اين كه در آنِ واحد امور زيادى را بر خود تحميل نكند مبادا دلسرد و متنفّر شود و از پيمودن راه بازماند.
چهارم؛ وفا، و آن عبارت از اين است كه نسبت به آنچه توبه كرده وفادار بماند و به آن باز نگردد و نسبت به آنچه استاد راه مى گويد وفادار بماند.
پنجم؛ ثبات و دوام است، به اين معنى كه برنامه هايى را كه انتخاب مى كند به صورت عادت مستمر در آيد تا بازگشتى در آن صورت نگيرد.
ششم؛ مراقبت است، و آن عبارت از توجّه به خويش در تمام احوال است كه تخّلفى صورت نگيرد.
هفتم؛ محاسبه است، كه در حديث «لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ كُلَّ يَوْم»(1)؛ (كسى كه همه روز به حساب خويش نرسد از ما نيست!) به آن اشاره شده است.
هشتم؛ مؤاخذه است، منظور از مؤاخذه اين است كه هر گاه مرتكب خطايى شد به خويشتن تنگ بگيرد و از اين راه خود را مجازات كند.
نهم؛ مسارعت است، يعنى به مقتضاى امر «وسارِعُوا اِلى مَغْفِرَة مِنْ رَبِّكُمْ»(2) كه در قرآن مجيد آمده در مسير حق شتاب كند، پيش از آن كه شيطان مجال وسوسه يابد.
دهم؛ ارادت است، و آن عبارت از اين است كه باطن خود را چنان خالص كند كه هيچ غِشّى در آن نباشد و نسبت به صاحب شريعت و اوصياى معصوم او كاملا عشق ورزد.
يازدهم؛ ادب است، يعنى نسبت به ساحت قدس خداوند و رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) و جانشينان معصوم او شرط ادب نگاه دارد و كمترين سخنى كه نشانه اعتراض باشد بر زبان نراند و در تعظيم اين بزرگان بكوشد و حتّى در بيان حاجت از الفاظى كه نشانه امر و نهى است بپرهيزد.
دوازدهم؛ نيّت است، و آن عبارت است از خالص ساختن قصد در اين سير و حركت و جميع اعمال از براى خداوند متعال.
سيزدهم؛ صَمْت است، به معنى خاموشى و حفظ زبان از سخنان زائد و اكتفا به مقدار لازم.
چهاردهم؛ جوع و كم خوردن، كه از شروط مهمّه پيمودن اين راه است ولى نه تا آن حد كه باعث ضعف و ناتوانى گردد.
پانزدهم؛ خلوت است، و آن عبارت است از كناره گيرى از اهل عصيان و طالبين دنيا و صاحبان عقول ناقصه؛ و به هنگام عبادات و توجّه به اذكار، دور از ازدحام و غوغا بودن.
شانزدهم؛ سَهَر و شب بيدارى (مخصوصاً بيدارى در آخر شب)، كه در آيات و روايات اسلامى كراراً به آن اشاره شده است.
هفدهم؛ دوام طهارت، يعنى هميشه با وضو بودن است كه نورانيّت خاصّى به باطن انسان مى دهد.
هيجدهم؛ تضرّع به درگاه خداوند ربّ العزّة است، كه اظهار خضوع در پيشگاه پروردگار كردن است.
نوزدهم؛ پرهيز از خواسته هاى نفس (هر چند مباح باشد) تا آنجا كه در توان دارد.
بيستم؛ رازدارى و كتمان سرّ، كه از مهمترين شرايط است و اساتيد اين رشته به آن اصرار مى ورزيدند و آن اين كه اعمال و برنامه هاى خويش را در اين راه مكتوم دارد (تا كوچكترين تظاهر و ريا در آن حاصل نشود) و اگر مكاشفاتى از عوالم غيب براى او دست داد آن را نيز پنهان دارد و به اين و آن بازگو نكند (تا گرفتار عجب و خودبينى نگردد).
بيست و يكم؛ داشتن مربّى و استاد است، اعم از استاد عام كه در كارهاى مربوط به سير و سلوك با ارشاد او پيش مى رود و استاد خاص كه آن رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) مى باشد. البتّه بايد سالك توجه داشته باشد كه اين مرحله ی بسيار دقيق و باريكى است؛ تا كسى را نيازمايد و از صلاحيّت علمى و دينى او آگاه نشود، در ارشادات به او تكيه نكند كه گاه شياطين در لباس استاد درآيند و گرگان ملبّس به لباس چوپان شوند و سالك را از راه منحرف سازند.
مرحوم علاّمه طباطبايى در اين زمينه مى گويد: كه حتّى به ظاهر شدن خارق عادت و اطّلاع بر علوم پنهانى و اسرار نهان انسان و عبور بر آب و آتش و اطّلاع بر مسائل مربوط به آينده و مانند آن نمى توان اطمينان كرد كه صاحب چنين اعمالى مقام پيشرفته اى در سلوك راه حق دارد؛ زيرا اينها همه در مرتبه مكاشفه روحيّه حاصل مى شود و از آنجا تا سرحدّ وصول و كمال، راه بسيار است.
بيست و دوم؛ وِرد است، و آن عبارت است از ذكرهاى زبانى كه راه را به روى سالك مى گشايد و او را براى گذشتن از گردنه هاى صعب العبور مسير الى اللّه يارى مى دهد.
بيست و سوم؛ نفى خواطرات است، و آن عبارت است از تسخير قلب خويشتن و حكومت بر آن و تمركز فكر به گونه اى كه هيچ تصوّر و خاطره اى بر او وارد نشود مگر به اختيار و اذن آن؛ و به تعبير ديگر، افكار پراكنده بى اختيار فكر او را به خود مشغول ندارد و اين يكى از كارهاى مشكل است.
بيست و چهارم؛ فكر است، و منظور آن است كه سالك با انديشه عميق و فكر صحيح در آگاهى و معرفت بكوشد و تمام تفكّر او مربوط به صفات و اسماء الهى و تجلّيات و افعال او بوده باشد.
بيست و پنجم؛ ذكر است، و منظور از آن توجّه قلبى است به ذات پاك پروردگار؛ نه ذكر با زبان كه به آن وِرد گفته مى شود؛ و به تعبير ديگر، منظور اين است كه تمام نظر خويش را به جمال پروردگار متوجّه سازد و از غير او چشم بپوشد. اين بود خلاصه آنچه از سير و سلوك منسوب به علاّمه بحرالعلوم استفاده مى شود كه علاّمه طباطبائى نيز همين روش را با مختصر تفاوتى ـ مطابق آنچه در رساله «لبّ اللّباب» ـ آمده دنبال كرده است.(3)