آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در جاهلیّت، بت پرستى حاکم بود، فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند، قیامت را انکار و به خرافات اعتقاد داشتند. در وضع اقتصادى آنها، همین بس که نه تنها دختران، بلکه پسران را از ترس فقر به زیر خاک مى کردند. درآمدشان از طریق غارتگرى و چپاول اموال دیگران و قافله ها بود. معتقد بودند که خون را جز خون نمى شوید. شجاعت را آدم کشى و غیرت و عفت را پنهان کردن نوزادان دختر در زیر خاک می دانستند. آنها تنها به زن و شراب و جنگ، عشق مى ورزیدند و گسترش قمار و زنان آلوده نیز از مفاسد دوران جاهلیت بود.

بحث درباره دوران جاهلیت و مسایل مختلف مربوط به آن، از مباحثى است که براى شناخت اسلام و عظمت پیامبر(صلی الله علیه واله) بسیار لازم است. دانشمندان و موّرخان اسلام سعى کردند که تمام مسائل مربوط به آن دوران را جمع آورى کنند.
ما در این گفتار نکاتی را از دوران جاهلیّت در ضمن چهار محور بیان می کنیم:
(الف): در مورد اعتقادات خرافى آنها، سخن بسیار است. بت پرستى بر تمام جامعه آنها حاکم بود، اعم از بت هایى که همه قبایل به آن احترام مى گذاشتند و در خانه کعبه نصب شده بود و بت هاى قبیلگى و بت هاى خانوادگى، بت هایى که به اشکال مختلف ساخته بودند و بت هایى که بدون شکل بودند و مثلا قطعه سنگى آن را تشکیل مى داد.
فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند، در حالى که خودشان از دختر شدیداً متنفّر بودند.
قیامت را انکار مى کردند و بسیارى از آنها براى انجام هر کار مهمّى با بت ها مشورت مى کردند.
طریق مشورت آنها با بت ها این بود که چوبه هاى تیرى را که روى آنها «افعلْ» و «لاتفعل» نوشته بودند، زبان بت مى انگاشتند و آنها را در کیسه اى ریخته، به هم مى زدند و یکى را بیرون مى آوردند و آن را به عنوان فرمان بت واجب العمل مى پنداشتند.
اعتقادات آنها به خرافاتى مانند غول هاى بیابانى و پرنده هاى شوم و مبارک و امور دیگرى از این قبیل، سایه شومى بر افکار آنها افکنده بود.
(ب): در محور دوم یعنى وضع دردناک اقتصادى آنها، همین بس که نه تنها دختران، بلکه پسران را که سرمایه زندگى آنها محسوب مى شد از ترس فقر به زیر خاک مى کردند. درآمد بسیارى از آنها از طریق غارتگرى و چپاول اموال دیگران و قافله ها بود. پاهاى برهنه و اندام نیمه عریان بسیارى از آنان، از فقر اقتصادى حاکم بر آنها حکایت مى کرد و اگر یکى از آنها صاحب لباس ساده اى مى شد، افتخار مى کرد که لباسى دارد که هم تابستانه است و هم بهاره و هم زمستانه!
«مَنْ یَکُ ذابَت فَهذا بَتّى *** مُقَیِّظ مَصَیِّف مُشَتٍّ»
(ج): در مورد وضع عاطفى آنها همین بس که آنها بر هیچ کس و هیچ چیز رحم نمى کردند و به گفته ابن خلدون، به خاطر طبیعت توّحشى اى که داشتند، آن چنان تمایل به غارتگرى و فساد داشتند که هر چیزى را که به دستشان مى افتاد، غارت مى کردند و از این کار خود لذّت مى بردند آنها، رزق خود را در سایه نیزه هایشان مى دانستند و حدّ و مرزى براى غارت اموال قائل نبودند.
نقل مى کنند یکى از آنها از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) توصیف بهشت و نعمت هاى بهشتى را شنید. پرسید آیا در آنجا جنگ و خونریزى وجود دارد و هنگامى که جواب منفى شنید، گفت: «اِذَنْ لاخَیْرَ فیها» ؛(بنابراین فایده اى ندارد).
در بعضى از تواریخ آمده است که در میان اعراب جاهلى، یک هزار و هفتصد جنگ رخ داد که بعضى از آنها یکصد سال یا بیشتر ادامه داشت و نسل هاى متعددى آمدند و رفتند و آتش جنگ همچنان زبانه مى کشید. و چه بسا این جنگ هاى طولانى، به بهانه هاى واهى و بى ارزش رخ مى داد.
عرب جاهلى معتقد بود که خون را جز خون نمى شوید، بلکه گاهى بابت یک موضوع کوچکى چندین برابر انتقام مى گرفتند.
در بعضى از تواریخ آمده است که مردى به نام شَنْفَرى به خاطر اهانتى که از طرف فردى که از قبیله موسوم به «سلامان» به او شد، با خود عهد کرد که یکصد نفر را از آنان به قتل برساند. نود و نه نفر را کشت و فرار کرد و همچنان در فکر نفر صدم بود که از دنیا رفت. تصادفاً جمجمه او به فردى از همان قبیله اصابت کرد و او را از پاى در آورد. اهل قبیله او گفتند: «او به عهدش وفا کرد و انتقام خود را گرفت».(1)
ممکن است که بعضى از این داستان ها، مبالغه آمیز باشد، ولى به هر حال نشان مى دهد که آنها در چنان شرایطى زندگى مى کردند که این گونه داستان ها متناسب حالشان بود.
(د): در بُعد مفاسد اجتماعى نیز وضع بسیار اسفناکى داشتند. زندگى آنها آمیخته با شراب بود تا آنجا که لفظ «تجارت» در عرف آنها در معناى «شراب فروشى» تفسیر مى شد. شجاعت را به معناى آدم کشى و غیرت و عفت را به معناى پنهان کردن نوزادان دختر در زیر خاک تفسیر مى کردند. آنها به سه چیز عشق مى ورزیدند: زن و شراب و جنگ.
یکى از شعراى آنها مى گوید:
«اذا متُّ فادْفِنّى الى جنبِ کرمة *** تروّى عَطامى بعد موتى عروقها
و لاتدفنّنى فى الفلات فاِنَّنى *** أخافُ اذا مامِتُّ أَلاّ أذوقها»
(هنگامى که مُردم مرا در کنار درخت انگورى دفن کنید، تا ریشه هاى آن استخوان مرا (از شرابش) سیراب کند!
مرا هرگز در بیابان دفن نکنید از این مى ترسم که بعد از مردن آن را نچشم)
آنها معتقد بودند که باید دوستان و هم پیمانان خود را یارى کنند، خواه حق بگویند یا باطل.
قمار در میان آنها چنان گسترش یافته بود که گاه زنانِ خود را در قمار مى باختند.
زنان آلوده در میان آنها به قدرى زیاد بود و آشکارا افراد را به سوى خود دعوت مى کردند که گروهى از آنها، بر در خانه خود پرچمى نصب مى کردند تا مردان هوسباز را به سوى خود بکشانند. اینها را ذوات الاعلام (زنان صاحب پرچم) مى نامیدند.
و از این گونه مفاسد در میان آنها بسیار بود که ذکر همه آنها به طول مى انجامد.(2)
آرى عرب جاهلى چنین بود و خداوند به برکت اسلام، آنها را نجات داد. نه تنها از خرافات و بت پرستى و عقاید منحط رهایى یافتند، بلکه وضع اجتماعى و اقتصادى و عاطفى آنها نیز دگرگون شد و از این انسان هاى نیمه وحشى، افرادى ساخته شد که نمونه اتمّ انسانیت بودند، همانند ابوذرها و مقدادها و عمارها و بلال ها.
عظمت رسالت پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) در همین مقایسه روشن مى شود. مشاهده ظهور آثار جاهلیت در عصر و زمان ما، در اشکال و سیع تر و وحشتناک تر ـ به خاطر جدا شدن از تعلیمات انبیا، مخصوصاً تعلیمات پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) ـ گواه دیگرى بر عظمت رسالت آنها است.(3)