اعجاز از ريشه «عجز» به معنى ناتوان ساختن مى باشد. ناتوان ساختن بر دو گونه است: يكى آن كه توانايىِ كسى قهرا از وى سلب شود و او به عجز درآيد. ديگر آن كه كارى انجام گيرد كه ديگران از انجام آن عاجز باشند، بدون آن كه درباره آنان هيچ گونه اقدام منفى به عمل آمده باشد. اعجاز قرآن از نوع دوم است؛ يعنى قرآن در بلاغت، فصاحت، و...، به اندازه ای اوج گرفته كه دور از دسترس بشريت قرار دارد. مسأله «اعجاز قرآن» از دير زمان مورد بحث بوده و رساله «بيان اعجاز القرآن» قديمى ترين اثر در اين زمينه می باشد.

قرآن در بالاترين مرتبه فصاحت قرار داشته و هيچ گاه كلمات غريبه در آن به كار نرفته است؛ اما غرابت معناى ديگرى نيز دارد كه در قرآن به كار رفته است؛ غرابتِ در عرف محلّى. ممکن است قرآن الفاظ و كلماتى را مورد استعمال قرار دهد كه براى بيشتر عرف محلّى تازگى داشته، و معناى آن بر آنان چندان روشن نبوده است؛ زيرا قرآن از لغات تمامى قبايل عرب استفاده كرده، و حتى برخى كلمات را كه ريشه هاى آن از غير عرب گرفته شده را به كار برده؛ كه بعضا معانى آنها براى فرد فرد عرب روشن نبوده است.

درباره اولين آيه يا سوره نازل شده بر پیامبر(ص) سه نظریه وجود دارد: 1. سه يا پنج آيه از اول سوره «علق». 2. سوره «مدّثّر». 3. سوره «فاتحه». البته ميان اين سه نظر مى توان به گونه اى جمع كرد؛ زيرا نزول سه يا پنج آيه از اول سوره «علق» به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده، و اين مسئله مورد اتفاق است. سپس چند آيه از ابتداى سوره مدّثّر نازل شده؛ ولى اولين سوره كامل كه بر پيامبر(ص) نازل گرديده سوره «حمد» است. چند آيه از سوره «علق» يا سوره «مدّثّر» در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقيه آيه هاى سوره اين عنوان را يافته اند. پس به ملاك ترتيب نزول سوره ها، اولين سوره، «علق» و پنجمين سوره، «حمد» است؛ اما به ملاك سوره كامل، اولين سوره كامل «حمد» است.

در اهميت شناخت «اسباب نزول» يا «شأن نزول» بايد گفت: قرآن، به صورت تدريجى و در مناسبت هاى مختلف نازل شده‌ است. بر حسب اقتضا اگر حادثه اى پيش مى آمد يا مسلمانان دچار مشكلى مى شدند، يك يا چند آيه و احيانا يك سوره براى رفع مشكل نازل مى گرديد. لذا آيات نازل شده در هر مناسبت، به همان حادثه و مناسبت نظر دارد. از این رو براى دانستن معنا و تفسير كامل هر آيه، بايد به شأن نزول آن رجوع كرد تا موضوع كاملا روشن شود. در واقع شأن نزول مى تواند قرينه اى باشد تا دلالت آيه را تكميل كند و بدون آن، دلالت آيه ناقص مى ماند.

مردم در تمامى دوره ها نسبت به قرائت شخصيّت هاى معروف و حفظ و پذيرش همه آنها اهتمام داشتند؛ لذا اجتهاد در انتخاب قرائت، مورد توجه مسلمانان قرار داشت. تا آنکه «ابن مجاهد» ظاهر گردید. وی که پایبند به تقلید از قرائت پیشينیان بود، تمام کوشش خود را برای سدّ باب اجتهاد در قرائت به کار برد. «ابومحمد مكّى بن ابى طالب» مى گويد: «كليه قرائت هاى هفت گانه جزئى از احرف سبعه است؛ اما اشتباه بزرگى است كه كسى تصور كند قرائت هر يك از اين قُرّاء سبعه يكى از احرف سبعه است؛ زیرا لازم می آید، هر قرائتى كه قُرّاء سبعه بدان تمسك نكرده باشند، متروك و مطرود باشد».