آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

درباره اولين آيه يا سوره نازل شده بر پیامبر(ص) سه نظریه وجود دارد: 1. سه يا پنج آيه از اول سوره «علق». 2. سوره «مدّثّر». 3. سوره «فاتحه». البته ميان اين سه نظر مى توان به گونه اى جمع كرد؛ زيرا نزول سه يا پنج آيه از اول سوره «علق» به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده، و اين مسئله مورد اتفاق است. سپس چند آيه از ابتداى سوره مدّثّر نازل شده؛ ولى اولين سوره كامل كه بر پيامبر(ص) نازل گرديده سوره «حمد» است. چند آيه از سوره «علق» يا سوره «مدّثّر» در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقيه آيه هاى سوره اين عنوان را يافته اند. پس به ملاك ترتيب نزول سوره ها، اولين سوره، «علق» و پنجمين سوره، «حمد» است؛ اما به ملاك سوره كامل، اولين سوره كامل «حمد» است.

درباره اينكه اولين آيه يا سوره اي كه بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده كدام است؟ سه نظر وجود دارد:
1. گروهى معتقدند كه اولين آيات سه يا پنج آيه از اول سوره «علق» بوده است كه مقارن با بعثت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده است، هنگامى كه ملك (فرشته) فرود آمد و پيامبر(ص) را با عنوان «نبوّت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * إِقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ»(1)؛ (بخوان به نام پروردگارت که [جهان را] آفرید * و انسان را از خون بسته اى خلق کرد * بخوان که پروردگارت [از همه] والاتر است * همان کسى که بوسیله قلم تعلیم نمود * و به انسان آنچه را نمى دانست آموخت). از امام صادق(علیه السلام) روايت شده است كه فرمود: «أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّم‏ «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ» وَ آخِرُهُ «إِذا جاءَ نَصْرُ الله»‏ ...».(2)
2. گروهى نخستين سوره نازل شده را سوره «مدّثّر» مى دانند. از «ابن سَلَمه» روايت شده است كه از «جابر بن عبدالله انصارى» سؤال كردم: كدامين سوره يا آيه قرآن براى نخستين بار نازل شده است؟ گفت: «يا اَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ». گفتم: پس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» چه؟ گفت: گفتارى كه از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) شنيده ام اكنون براى شما بازگو مى كنم. شنيدم كه فرمود: «مدتى را در مجاورت كوه حراء گذرانيدم. در پايان هنگامي كه از كوه پايين آمدم و به ميانه دشت رسيدم، ندايى شنيدم. به هر طرف نگريستم كسى را نديدم. سپس سر به آسمان بلند كردم، ناگهان او [جبرئيل] را ديدم. لرزشى مرا فرا گرفت، به خانه نزد خديجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند. آن گاه «يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ ...»(3)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن، [و جهانیان را بیم ده])، نازل شد.(4) گروهى از اين حديث استفاده كرده اند كه اولين سوره نازل شده در ابتداى وحى بر پيامبر اكرم(ص) اين سوره است(5)؛ ولى در متن حديث هيچ گونه اشاره اى به اين امر كه نخستين سوره نازل شده اين سوره باشد نشده است، و صرفا استنباط جابر از اين حديث چنين بوده است. شايد اين پيش آمد پس از مدتى كه از بعثت گذشته بود «فترت» صورت گرفته باشد؛ زيرا پس از آغاز بعثت براى مدتى وحى منقطع گرديد و دوباره آغاز شد. شاهد بر اين مدّعى حديث زير است:
از «جابر بن عبدالله» روايت ديگرى نقل شده است كه: «پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) درباره «فترت وحى» سخن مى گفت و مى فرمود: هنگامى كه به راه خود ادامه مى دادم، ناگاه ندايى از آسمان شنيدم. سربلند كردم، فرشته اى را ديدم كه در كوه حراء نيز آمده بود. از ديدار او به وحشت افتادم و بر روى زانوهاى خود قرار گرفتم. سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: «زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي»‏؛ (مرا بپوشانيد). آن گاه مرا پوشاندند. در اين موقع آيات: «يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ * وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»(6)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن [و جهانیان را بیم ده] * و پروردگارت را بزرگ بشمار * و لباست را پاکیزه دار * و از پلیدى دورى کن)، نازل شد. پس از آن، وحى پى در پى و بدون انقطاع فرود آمد».(7)
3. گروهى اولين سوره نازل شده را سوره «فاتحه» مى دانند. زمخشرى مى گويد: «بيشتر مفسرين بر اين عقيده اند كه سوره «فاتحه» اولين سوره نازل شده قرآن است». «علّامه طبرسى» از استاد «احمد زاهد» در كتاب «ايضاح» به نقل از «سعيد بن المسيِّب» از مولى اميرالمؤمنين(علیه السلام) آورده است كه: «فرمود: از پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بيان فرمود، به ترتيبِ نزولِ سوره ها. پس اولين سوره اى را كه در مكّه نازل شده است، سوره «فاتحه» بر شمرد، سپس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» و آن گاه سوره «ن وَ الْقَلَمِ» [را برشمرد]».(8)
«واحدى نيشابورى» در «اسباب النزول» درباره ابتداى بعثت چنين آورده است: «گاه كه پيامبر با خود خلوتى داشت، ندايى از آسمان مى شنيد كه موجب هراس وى مى شد و در آخرين بار فرشته او را ندا داد: يا محمّد! گفت: لبّيک. گفت: بگو «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ * الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ...».(9) البته پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) از همان ابتداى بعثت با گروه كوچك خود (على و جعفر و زيد و خديجه) نماز را طبق سنت اسلامى انجام مى داد و نماز بدون «فاتحة‌ الكتاب» برپا نمى شود و در حديث آمده است: «اولين چيزى كه جبرئيل به پيامبر(صلی الله علیه و آله) تعليم داد، نماز و وضو بود» كه لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره «حمد» است. «جلال الدين سيوطى» مى گويد: «هرگز نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحه الكتاب باشد».(10)
البته ميان اين سه نظر مى توان به گونه اى جمع كرد؛ زيرا نزول سه يا پنج آيه از اول سوره «علق» به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و اين مسئله مورد اتفاق نظر است. سپس چند آيه از ابتداى سوره مدّثّر نازل شده است؛ ولى اولين سوره كامل كه بر پيامبر(ص) نازل گرديده سوره «حمد» است. چند آيه از سوره «علق» يا سوره «مدّثّر» در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقيه آيه هاى سوره اين عنوان را يافته است. لذا اشكالى ندارد كه بگوييم اولين سوره، سوره «حمد» است و به نام «فاتحة ‌الكتاب» خوانده مى شود. وجوب خوانده شدن اين سوره در نماز اهمّيّت آن را مى رساند، به طورى كه آن را سزاوار عِدل و همتاى قرآن شدن، مي كند. «وَ لَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ»(11)؛ (ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم!). سوره اى كه به نام «سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِي» خوانده مى شود بنابر نقلى سوره «حمد» است كه مشتمل بر هفت آيه است. از اين جهت «مثانى» گفته مى شود كه به سبب كوتاهى قابل تكرار است به ويژه سوره حمد كه روزانه در نماز تكرار مى شود. پس اگر ترتيب نزول سوره ها را از نظر ابتداى سوره ها در نظر بگيريم، اولين سوره، «علق» و پنجمين سوره، «حمد» است. چنانكه در ترتيب نزول سوره ها آورده ايم و اگر سوره كامل را ملاك بدانيم، اولين سوره كامل سوره «حمد» است.(12)